کلمۀ نجوم از دو واژۀ یونانی، ( آسترون ) به معنای ستاره و ( نوموس) به معنا ی قانون گرفته شده است. علم نجوم در واقع مطالعۀ حرکات، ساختار، تکامل و سرنوشت اجرام آسمانی است. علم نجوم در مسیر تحول خود به کشف بسیاری از قوانین حاکم بر اجرام آسمانی نایل آمده است. ولی باید گفت که کار تحقیق و پژوهش در این باره هرگز پایان پذیر نیست. زیرا با پیشرفت تکنولوژی، در هر زمان به اسرار تازه ای از جهان آفرینش دست می یابیم.

علم نجوم عبارت است از مطالعه وشناخت تکامل طبیعی و مادی اجرام و اجسام آسمانی در هر زمان و مکان معین. وبازیافتی سرشت جهان آفرینش ، کشف و پیدایی قوانین ارتباط و ماهیت مادی آنها ست.که به این ترتیب نجوم با مباحث علوم نظری و فلسفی پیوند عمیق پیدا می کند
علم نجوم منفسم است به :
1 ـ هیئت و نجوم Astronomy) )، 2ـ اخترفیزیک Astrophysics) 3)ـ طالع بینی ) Astrology ) )، 4ـ کیهان زایی ( Cosmogony)
5 ـ کیهان شناسی ( Cosmology) .
کیهان شناسی که شاخه ای از دانش فزیک مدرن است همگون با اسلوب شناخت فلسفی ودیدگاهای جویندگی ، رازهای ناگشوده و سر به مهر جهان و کاشفان حقیقت های نامکشوف و ناشناختۀ هستی اند.  ایندو همرا با شاخه های مختلف درخت معرفت ، شناخت بشری را تشکیل می دهند. این ها همگی در مسیر هایی پیش می روند که در بی نهایت به یکدیگر میل می کنند و هم راستا و هم سو می شوند، پس شاخه هایی از آگاهی بشری هستند که از دید کلی به موازات هم امتداد یافته اند. همگی آن ها کنجکاوانه جویای راز های نامکشوف کائینات و در تلاش مستمر برای روشن ساختن تاریکی های عرصه های نه چندان روشن آگاهی و پرتو افکندن بر کدورت ها و تیرگی های حوزه های هنوز به حیطه ی شناخت درنیامده و ناشناخته اند.
کیهان شناسی که به مطالعه تکوین و تکامل کیهان می پردازد. در این علم سعی بر این است تا با اعمال قوانین فیزیکی بر کیهان که به صورت یک منظومه بسته فیزیکی در نظر گرفته می‌شود، تحول آن به صورت روابط ریاضی استخراج شود.
کیهان شناسی دانش بررسی ساختار کلان و تاریخ کیهان است. این دانش بویژه به جستارهای مربوط به خاستگاه جهان می پردازد. اخترشناسی، فلسفه و دین شاخه‌هایی هستند که به امر کیهان شناسی می پردازند. (1)

پروفیسور سرمارتین استاد تحقیقات انجمن سلطنتی در دانشگاه کمبریچ انگلستان ، عضو انجمن سلطنتی و عضو اکادمی ملی علوم ایالات متحده و اکادمی روسیه ، و رئیس یکی از پیشگامان کیهان شناسی در جهان است میگوید :
« شش عدد بر كل جهان حاكم است كه از زمان انفجار بزرگ اولیه (Bigbang) شكل گرفته اند.  . چيزی كه جهان ما را از ساير جهان ها متمايز می كند ممكن است همين شش عدد باشد.
1- عدد كيهانی « امگا » نشان دهنده مقدار ماده ـ كهكشان ها، گازهای پراكنده و « ماده تاريك » ـ در جهان ماست. امگا اهميت نسبی جاذبه و انرژی انبساط در جهان را به ما ارائه می دهد جهانی كه امگای آن بسيار بزرگ است، بايستی مدت ها پيش از اين درهم فرورفته باشد، و در جهانی كه امگای آن بسيار كوچك است، هيچ كهكشانی تشكيل نمي شود.  « تئوری تورم انفجار بزرگ » می گويد، امگا بايد يك باشد؛ هر چند اخترشناسان درصددند مقدار دقيق آن را اندازه بگيرند.
2- « اپسيلون » بيانگر آن است كه هسته های اتمی با چه شدتی به يكديگر متصل شده اند و چگونه تمامی اتم های موجود در زمين شكل گرفته اند. مقدار « اپسيلون » انرژی ساطع شده از آفتاب را كنترل می كند و از آن حساس تر اينكه، چگونه ستارگان، هيدروژن را به تمامی اتم های جدول تناوبی تبديل می كنند، به دليل فرآيندهایی كه در ستارگان روی می دهد، کاربن و اكسيژن عناصر مهمی محسوب مي شوند ولی طلا و اورانيوم كمياب هستند. اگر مقدار اپسيلون 006/ يا 008/ بود ما وجود نداشتيم. عدد كيهانی ( e) توليد عناصری را كه باعث ايجاد حيات می شوند ـ کاربن، اكسيژن، آهن و… يا ساير انواع كه باعث ايجاد جهانی عقيم مي شود را كنترل می كند.
3- اولين عدد مهم تعداد « ابعاد فضا » است. ما در جهانی سه بعدی زندگی می كنيم . اگر D( امتدادات ثلاثه =طول ، عرض ، ارتفاع ) برابر دو يا چهار می بود امكان تشكيل حيات وجود نداشت. البته زمان را می توان بُعد چهارم فرض كرد، اما بايد در نظر داشت بُعد چهارم از لحاظ ماهيت با ساير ابعاد تفاوت اساسی دارد چرا كه اين بُعد همانند تيری رو به جلو است، ما فقط می توانيم به سوی آينده حركت كنيم.
4- چرا جهان پيرامون ، اين چنين وسيع است كه در طبيعت عدد مهم و بسيار بزرگی وجود دارد.
( N) نشان دهنده نسبت ميان نيروی الكتريكی است كه اتم ها را كنار يكديگر نگاه می دارد و نيروی جاذبه ميان آنهاست. اگر اين عدد فقط چند صفر كمتر می داشت، فقط جهان های مينياتوری كوچك و با طول عمر كم می توانست به وجود آيد. هيچ موجود بزرگ تر از حشره نمی توانست به وجود آيد و زمان كافی برای آنكه حيات هوشمند به تكامل برسد در اختيار نبود.

5- هسته اوليه تمام ساختارهای كيهانی ـ ستاره ها، كهكشان ها و خوشه های كهكشانی ـ در انفجار بزرگ اوليه تثبيت شده است. ساختار يا ماهيت جهان به عدد Q)) كه نسبت دو انرژی بنيادين است، بستگی دارد. اگر(Q)كمی كوچك تر از اين عدد بود جهان بدون ساختار بود و اگر( Q) كمی بزرگ تر بود، جهان جایی بسيار عجيب و غريب به نظر می رسيد، چرا كه تحت سيطره سياهچاله ها قرار داشت.
6- اندازه گيری « عدد لاندا » در بين اين شش عدد، مهم ترين خبر علمی سال 1998 بود، اگرچه مقدار دقيق آن هنوز هم در پرده ابهام قرار دارد. يك نيروی جديد نامشخص ـ نيروی «ضد جاذبه» كيهانی ـ ميزان انبساط جهان را كنترل می كند. خوشبختانه عدد لاندا بسيار كوچك است. در غير اين صورت در اثر اين نيرو از تشكيل ستارگان و كهكشان ها ممانعت به عمل می آمد و تكامل كيهانی حتی پيش از آنكه بتواند آغاز شود، سركوب مي شد.
اگر هر كدام از اين اعداد با مقدار فعلی آن كمی فرق داشت، هيچ ستاره، سياره يا انسانی در جهان وجود نداشت. قوانين رياضی عامل تحكيم ساختار جهان است. اين قاعده فقط شامل اتم ها نمی شود، بلكه كهكشان ها، ستاره ها و انسان ها را نيز در برمی گيرد.(2)
به گزارش نشريه نيچر ، گروهی از اختر فيزيکدانان با مدل سازی نحوه عملکرد و تحول انرژی تاريک (انرژی نامرئی ای که موجب انبساط عالم پس از انفجار بزرگ می شود) به اين نتيجه رسيده اند که نيروی اين انرژی باعث خواهد شد جهان ما حداقل 24 ميليارد سال پس از اين نيز پايدار باقی بماند. اين در حالی است که بررسی های پيشين نشان از آن داشت که جهان ما تنها تا حدود 11 ميليارد سال ديگر پايدار خواهد ماند. به اين ترتيب شبيه سازی جهان ، سن عالم را تا چندين ميليارد سال افزايش داده است. قابل ذکر است براساس آخرين تحقيقات ، جهان در حال حاضر در حدود 14 ميليارد سال دارد ؛ اگرچه کيهان شناسان بر سر اين عدد توافق قطعی ندارند .(3)
ساکنان زمین قرنها بر این باورند که منظومه شمسی دارای شش سیاره است. با پیشرفت های علمی در قرون نوزدهم و بیستم بر شمار این سیارات اضافه شد و تعداد آنها به 9 افزایش یافت.که عبارت اند از :

1ــ سیاره تیر (میر کور )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
تير، نزديكترين سياره به خورشيد است. اين سياره كوچك و صخره ای، اتمسفر ندارد. تير، مداری بيضوی دارد و حرارت آن بسيار متغير است.
سرعت حرک تیر بطور میانگین در فی ساعت نزدیک به 9/ 47 کیلو مترمیباشد ، تیردرظرف65/ 58 روزیک مرتبه بدور محور خود میچرخد .  و در مدت زمان97/ 87 روزیک بار بدور آفتاب گردش میکند . يك سال در تير، 97/87 روز زمين است. يعني 97/87 روز زمين طول می كشد تا تير يك بار به دور خورشيد بچرخد. قطر تير4879 كيلومتر است .(4)

ش ـ 1 (5 )

جرم تير حدود (55 0. 0 ) یعنی 3/3 در ده به توان بيست و سه كيلوگرم است كه حدود يك بيستم جرم زمين مي باشد. قوه جاذبه تير38% قوه جاذبه زمين است. يك انسان روی زمین صد کیلو گرم باشد روی تير 38 کیلو گرم وزن دارد .
درجه حرارت در سطح تیر به 360 درجۀ سانتی گراد سنجش شده ، اتمسفر كم ضخامت تير شامل مقادير اندكی هيدروژن و هليم است. فشار اتمسفر فقط حدود يك در ده به توان منفی نه ميلی بار است كه نسبت به فشار اتمسفر زمين، كسر بسيار كوچكی است.
از آنجایی كه اتمسفر بسيار كم ضخامت است، آسمان حتی در طول روز هم سياه به نظر مي رسد.
تير در سالهاي 1973 و 1974 توسط فضاپيمای ناسا « مارينر10» ،بررسی شد. كمتر از نصف سطح تير، توسط اين فضاپيما نقشه برداری شد. وبه اساس برداشت هاو مشاهدات تحقیقی « ناسا » در تير چهار فصل وجود ندارد. معلوم است که فصلها در اثر انحراف محور نسبت به مسير حركت سياره ايجاد مي شوند. از آنجا كه محور تير بر مسير حركتش كاملا عمود است(مورب نيست) در تير فصلی وجود ندارد.

2 ــ زهره ( وینوس )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
زهره دومين سياره نزديك به خورشيد است و داغترين سياره منظومه شمسی می باشد. اين سياره توسط ابرهایی از اسيد سولفوريك پوشيده شده است كه گرمای آفتاب را جذب مي كنند. اتمسفر ضخيم آن از دی اكسيد کاربن تشكيل شده است.
انسان، در اتمسفرسمی اين سياره، احساس خفگی می كند . درجه حرارت سطح زهره به 480 درجه سانتی گراد میرسد.
قطر زهره حدود (12104 كيلومتر) است. قطر آن حدود 95% قطر زمين است. اندازه و جرم زهره بيشتر از سيارات ديگر به زمين نزديك است.

ش ـ 2

گردش سیارۀ زهره خیلی بطی است.  هر روززهره ، به اندازه 16/243 روز زمين طول می كشد. يك سال زهره ،مساوی است به 70/224 روز زمين . يعنی 70/224 روز زمين طول می كشد تا زهره يكبار به دور آفتاب بچرخد.
فاصله زهره از آفتاب در حدود ( 1082ملیون كيلومتر) میباشد.

3 ـ سیاره زمین

ــــــــــــــــــــــــــــــــ
زمین از لحاظ فاصله ، سومین سیاره از آفتاب می باشد. قطر زمین 12756 کیلو متر است. فاصله زمین از آفتاب6/ 149 ملیون کیلو متر میباشد. سرعت حرکت زمین در فی ساعت8/ 29 کیلو متر است. و دارای یک قمر است. زمين تنها سياره شناخته شده می‌باشد كه مساعد به تأمین ادامه حیات است.  آب ( H20) به شكل اقيانوسها، تقريباً حدود 70 درصد سطح زمين را پوشانده که عنصربا ارزش و حیاتی در روی زمین به حساب میرود. و 30 درصد باقيمانده شامل خشكی می ‌باشد. درروی زمین بیشتر از ده ملیون گونه از چیز های زنده وجود دارد . که انسان یکی از آنها است . که اکنون زیاتر تر از6ملیارد انسان روی زمین زندگی میکند .

معلوم است که هر موجود زنده در دایرۀ عذایی برای زنده ماندن به همدیگر وابسته هستند . بدین وسیله نگهداری عاقلانه از این سیاره رسالت همگانی است.

4 ـ مريخ ( مارس) سياره سرخ

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مريخ، سياره سرخ، چهارمين سياره از سمت آفتاب و شبيه ترين سياره به زمين است. اندازه آن تقريبا نصف اندازه زمين است، سطح آن خشك و صخره ای بوده و اتمسفر آن بسياركم ضخامت است.
سطح مريخ، خشك، صخره ای و عمدتا پوشيده از گرد و غبار غنی از آهن است. در نيمكره شمالی آن حوضه های پستی وجود دارد اما نيمكره جنوبی در اثر برخورد شهاب سنگها، پوشيده از كراتر است. زمين مريخ يخ زده است. اين يخبندان دائمی تا كيلومترها ادامه دارد.

ش ـ 3

طرحی از مريخ كه ازكنار هم قرار دادن چهارعكسی كه تلسكوپ فضایی هابل، در سال 1999 گرفته است، به وجود آمده است. در بالا سمت چپ،‌ نزديك قطب طوفانی قابل مشاهده است .
قطبهای شمال و جنوب مريخ، پوشيده از كلاهكهای يخی هستند كه از دی اكسيد كاربن و آب منجمد تشكيل شده است.

ش ـ 4
جرم مريخ حدود 42/6 در ده به توان بيست و سه، يعنی يك نهم جرم زمين است. قوه جاذبه مریخ مساوی است به38/ 0 ، یعنی یک شخص دارای صد کیلوگرام وزن ، در روی مریخ تنها 38 کیلو گرام خواهد بود.
سرعت حرکت مریخ در فی ساعت1/ 24 کیلو متر می باشد.  مریخ در ظرف 24 ساعت و 38 دقیقه و 23 ثانیه یک بار بدور محور خود میچرخد. یک سال در مریخ برابر به90 / 779روز زمین است. . يعني اين مدت طول مي كشد تا مريخ يك دور حول خورشيد بچرخد. و9/227 ملیون کیلو متر از آفتاب فاصله داردودارای دو قمرکوچک بنام ( فوبوس و دیموس ) است . (6)
اتمسفر مریخ بسیار کم ضخامت است و اکسیژن در آن وجود ندارد. وشامل 95% دی اکسید کاربن ، 3% نایتروژن است.
حرارت سطح مریخ منفی 23 درجه سانتی گراد است واز زمین سرد تر میباشد.

5 ــ مشتری (یو پیتر )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مشتری، پنجمين و بزرگترين سياره منظومه شمسی است. ودارای اتمسفیر ضخیمی میباشد. دارای 16 قمراست.
مشتری ، عمدتا از گاز تشكيل شده است. اين سياره بزرگ، دو برابر گرمایی كه از خورشيد جذب مي كند، از خود نور ساطع مي كند. به علاوه ميدان مغناطيسی بسيار قوی دارد. مشتری در قطبين پهن مي شود و در استوا محدب است.
اندازه قطر مشتری ( 142884 كيلومتر) است كه اندكی بيشتر از 11 برابر قطر زمين است .

ش ـ 5

جرم مشتري،‌حدود 9/1 در ده به توان بيست و هفت كيلوگرم است. اگر چه اين جرم 318 برابر جرم زمين است، ‌اما قوه جاذبه مشتری تنها %2/64 جاذبه زمينمی باشد. اين به علت بزرگی مشتری است(نیروی جاذبۀ كه يك سياره در سطح به جسم وارد می كند،‌ متناسب با جرم آن بوده و با شعاع آن سياره رابطه عكس دارد). بدین مناسبت یک انسان صد کیلو گرم روی مشتری 264 کیلوگرم وزن دارد.
سرعت گردش مشتری در فی ساعت مساوی است به1/ 13 کیلو متر . بدینسو 9ساعت و 50 دقیقه و 30 ثانیه زمين طول مي كشد تا مشتری يك دور حول محورش بچرخد.  در 88/11 سال زمين طول میکشد تا یک بار مشتری بدور آفتاب بچرخد. مشتری ( 77830000 ) کیلو متراز آفتاب فاصله دارد .
در مشتری فصول وجود ندارند. فصلها در اثر انحراف محور چرخش به وجود می آيندو محور چرخش مشتری،‌فقط 3 درجه انحراف دارد. این انحراف برای ايجاد فصلها كافی نيست .

6 ـ زحل ( زاتورن )

ـــــــــــــــــــــــــــــ
زحل ششمين سياره درمنظومه شمسي می باشد . وبعد از مشتری دومين سياره بزرگ یاد میشود. زحل بيشتر از همه از هيدروژن و گاز هليم تشكيل يافته است . زحل بدون استفاده از تلسكوپ قابل مشاهده می باشد اما يك تلسكوپ با توان پايين برای ديدن حلقه های آن مورد نياز است.

ش ـ 6

زحل قطر آن برابر به 536 ، 120 كيلو متراست. جرم زحل حدود00/ 95 است. بنا بر آن 95 بار از جرم زمين می باشد جاذبه زحل تنها 16/ 1 دفعه از جاذبه زمين است به اين دليل زحل يك سياره بزرگ است . فاصله زحل از آفتاب 0/ 1427 ملیون کیلو متر است. ودرجه حرارت سطح آن منفی 180 درجه سانتی گراد می باشد.

ش ـ 7

زحل دارای سرعت گردش 6/ 9 درفی ساعت می باشد ودر جریان39 / 10 دقیقه به حول خود میچرخد وبعد از 46 / 29 سال یک مرتبه بدور آفتاب گردش میکند . ودارای 23 قمر می باشد.

ـــــــــــــــــــــــــــــ
اورانوس هفتمین سیاره منظومه شمسی می باشد . دارای قطر 51118 کیلو متربوده وفاصله آن از آفتاب 6/ 2869 ملیون کیلو متر است. درجه حرارت سطح این سیاره به منفی 214 سانتی گراد میرسد. وبنام سیاره بزرگ یخی مسمی است که با ابر هایی پوشیده شده اند وتوسط یک کمر بندی از 11حلقه و 22 قمرمشخص احاط شده اند . رنگ آبی اورانوس بدلیل وجود « گاز متان » در جو می باشد ، این مالیکول رنگ سرخ روشن را جذب می کند .
اورانوس این سیاره گازی منجمد بایک هسته مذاب می باشد ، جو اورانوس شامل 83 % هیدروژن ، 10 % هیلم و 2 % متان است .

ش ـ 8

قوه جاذبه اورانوس مساوی به 93 % قوه جاذبه زمین است. بدین اساس شخصی با صد کیلو گرم در سطح اورانوس 93 کیلو گرم وزن میشود. سرعت گردش اورانوس در فی ساعت برابراست به8/ 6 کیلو متر ، . بدین اصول در 17 ساعت و 14 دقیقه یک بار بدور محور خود ودر ( 01/84) سال یکبار بدور آفتاب میچرخد .

8 ـ سیاره نیپتون
ــــــــــــــــــــــــــ
نپتون هشتمین سیاره از خورشید در منظومه شمسی می باشد. این سیاره بسیار بزرگ و بسیار سرد یک ( جو ) مه آلود و بادهای قوی دارد. این گاز بوسیله هشت قمرحلقه های اندکی که در دسته هایی گذاشته شده بودند. مدار را دور می زند. رنگ آبی نپتون به دلیل متان در جو می باشد . (7 )

ش ـ 9
قطرنیپتون درحدود 50538 کیلو متر میباشد. چهارمین سیاره بزرگ در منظومه شمسی می باشد.فاصله آن از آفتاب 7/4496 ملیون کیلومتراست.  محور دورانی نپتون 30 درجه به طرف سطح مدارش اطراف آفتاب کج می شدند ( این درجه اندک بیشتر از خورشید می باشد). آن به فصلهای نپتون داده می شود. هر فصل 40 سال طول می کشد قطبها در تاریکی یا روشنایی برای 40 سال ثابت هستند .
جرم نپتون حدود 1026*102 کیلوگرم می باشد آن بیشتر از 17 بار جرم زمین است . قوه جاذبه در نیپتون 0 2/1 برابر زمین است. (نیروی جاذبه ای در یک سیاره به روی یک ماده در سطح سیاره متناسب با جرمش و عکس شعاعش به کار گرفته می شود ) که در آنصورت شخص صد کیلو گرم در سطح نیپتون 120 کیلو گرم وزن داردودرجه حرارت سطح این سیاره منفی 220 تخمین شده است .
سرعت گردش نیپتون درهر ساعت 4/5 کیلو متر است . در 16 ساعت و 3 دقیقه بدور خود میچرخد ودر 80/164 سال یک بار به حول آفتاب گردش مینماید. ودارای 8 قمر می باشد. نیپتون دور ترین سیاره از آفتاب است و در حدود 30 ساعت دورتر از آفتاب نسبت به زمین میباشد.

ــــــــــــــــــــــــ
پلوتون دورترین سیاره وکوچکترین سیاره از آفتاب در منظومه شمسی می باشد . که اخیرا کشف شده است.
پلوتون تنها سیاره ای در منطومه شمسی ما می باشد که بوسیله کدام فضا پیما دیده نشده است. این سیاره خیلی از ما دور واقع شده است. صرف عکس های مبهمی از سطح آن توسط ( هوبل تلسکوپ فضا ) که زمین را دور می زند گرفته شده موجود می باشد.
ش ـ 10

قطرپلوتون حدود 2445 کیلو متر است. آن حدود 1.5 برابر قطر زمین می باشد. جرم پلوتون حدود 1022 *1.29 کیلوگرم است .آن حدود 1.500 جرم زمین می باشد . جاذبه در پلوتون 05 /0 جاذبه در زمین است .
ش ـ11
سرعت گردش پلوتون 7/4 کیلو متر در ساعت می باشد. هرروزی در پلوتون 6 روز 9 ساعت در زمین را می گیرد .که بدور محور خود میچرخد. و7 /247 سال سپری می شود که پلوتون حول آفتاب یکبار دور می زند .

ش ـ 12
پلو تون 39 بار نسب به زمین دورتر ازآفتاب است . گاهی اوقات مدار نپتون در واقع بیرون از پلوتون است. آن به دلیل مدار بسیار غیر عادی پلوتون می باشد. از 21 جنری 1979 تا 11 فبریه 1999 پلو تون داخل مدار نپتون قرار داشته است. از حالا تا سپتامبر 2226 ، پلوتون بیرون مدار نپتون قرار دارد.
اين سياره در واقع توسط فضانورد آمریکایی « کلاید دبلیو تام بگ » در1930 پیدا شد و پلوتون نام گذاری شد .
پلوتون خيلی سرد می باشد ودرجه حرارتش منفی 230 سانتی گراد تخمین گردیده است. پلوتون دارای یک قمر است بنام « چارون » که تقریباً به بزرگی خود پلوتون است. باعرض احترام « کامجو »

يادداشت سرنوشت:نسبت مشكل تخنيكي كه نتوانستيم تصاوير مندرج در اين مقاله را نشر نمائيم از نويسنده فرهيخته آقاي كامجو و خوانندگان عزيز پوزش مي طلبيم. مشكل يادشده هر چه زود تر رفع خواهد شد. برگرفته از سايت وزين سرنوشت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع و مآخذ :
(1) از ویکی‌پدیا، دایرةالمعارف آزاد.
Jump to: navigation, search 

(2) خبر :http://mrm.persianblog.com
آدرس مقاله به زبان انگلیسی : http://www.firstscience.com/site/articles/blackholes.asp

(3 ) رجوع شود به سایت : انجمن دانشجویی بو علی سینا .
(4) فرهنگ بزرگ راوینس بورگر ، مؤلف : اُتو مایر راوینسبورگ ، جلد چهارم ص 630 ـ 631 . بزبان آلمانی .
(5 ) اشکال فوق (از 1 تا 12 ) بر گرفت شده از سایت ( http://www.ngdir.ir ) .
(6) فرهنگ بزرگ راوینس بورگر ، مؤلف : اُتو مایر راوینسبورگ ، جلد چهارم ص 630 ـ 631 . بزبان آلمانی .
(7 ) همانجا . و جهت معلومات بیشتررجوع شود به کتاب : تاریخچه زمان ، نویسنده : استفن ویلیام هاوکنگ ، ترجمه و اقتباس : حبیب الله داد فرما در 241 صفحه .