استانی جدید با مرکزیت ملایر

فرمانداري ويژه در يك چشم انداز 10 ساله شرايط را براي استان شـدن مـلايـر فـراهـم مي كند.

زبان و دین مردم ملایر

مردم شهرستان ملایر به زبان فارسی با گویش لری سخن می‌گویند و دین آنها اسلام و مذهبشان شیعه است.

راههای ارتباطی

ملایر مهمترین شاهراه مواصلاتی در غرب کشور است و تنها شهریست که راه آهن غرب کشور با دوشاخه از آن میگذرد و این راه آهن از ملایر تا راه اهن سراسری عراق ادامه می یابد. مسیرهای زیر از ملایر میگذرد:

• ملایر - تهران
• ملایر - اراک
• اشترینان - تهران
• اراک - کرمانشاه(جاده + راه اهن)
• نهاوند - تهران
• همدان - اراک
• همدان - قم
• سنندج - اراک
• اراک - ملایر - کرمانشاه - سلیمانیه(عراق) که در حال حاظر یکی از مسیر اصلی انتقال گازوئیل به عراق است.
• اراک - ملایر - سنندج - اربیل (عراق)که در حال حاظر یکی از مسیر اصلی انتقال گازوئیل به عراق است.

• تویسرکان - اراک
• کنگاور - اراک
• ایلام - اراک
• سنقر - اراک
• ملایر - قم
• ملایر - اصفهان
• کرمانشاه - اصفهان
• همدان - اصفهان
• همدان - جنوب کشور(اهواز ، ابادان، خرمشهر و....)
• رزن - اراک
• کبودر آهنگ - اراک
• بهار - اراک

و صدها مسیر دیگر

صنایع دستی ملایر

قالی بافی

صنعت قالی بافی در ملایر از پیشینه‌ای دور برخوردار است. اکثر قالی‌ها در قطعات زرع و نیم زرع و دو زرعی و قالیچه هستند و به ندرت فرش بزرگ بافته می‌شود. در شهرستان ملایر و روستاهای اطراف تعداد زیادی به کار قالی بافی اشتغال دارند. نقش‌هایی که در قالی‌های ملایر و روستاهای اطراف آن بافته می‌شود در حال حاضر بسیار کمیابند.

انواع نقشه‌های بافته شده در ملایر عبارت‌اند از نقش پیچ جوزان، پنج ستاره، گلدانی دره جوزان، مانیزان، نقش انگوری، نقش حاج خانومی، نقش بوته، نقش لچک ترنج، نقش زیرخاکی، بوته ماهی، و چهار چنگ قدیم.

گیوه‌بافی و آجیده‌بافی

یکی دیگر از صنایع دستی رایج در استان همدان گیوه‌بافی است که تعدادی از روستاها به تولید آن می‌پردازند. گیوه نوعی کفش نرم، مقاوم، سبک، خنک و ارزان است که رویه آن از نخ پنبه‌ای تابیده شده و زیر آن از چرم و یا آجیده انتخاب می‌شود.

بافت زیر آجیده در علی آباد دمق از توابع ملایر رایج است. رویهٔ این کفش عمدتأ در روستاهای دهنو، نهروند، نهاوند و روستای آرتیمان تویسرکان بافته می‌شود.

مبل و منبت کاری

تولید انواع صنایع دستی چوبی مانند: خراطی، ظرفیت كاری، منبت كاری از دیر باز در ملایر رواج داشته است. در سالهای اخیر علاوه بر شهرهای مذكور در روستاهای روستاهای دهنو، آورزمان، حسین آباد شاملو و بخش جوكار از توابع ملایر نیز، به تولید این صنعت می پردازند.

تاریخ ملایر

دوره مادها

بنا بر آثار به جای مانده در همدان کنونی و گفته‌های هرودوت تاریخ‌نگار یونانی، شهر هگمتانه یا اکباتان (همدان کنونی) پایتخت کشور ماد بوده‌است. بر این اساس ملایر و نواحی نزدیک به این شهر از اهمیت خاصی برخوردار بوده‌اند. در این دوران ملایر به علت اهمیت ترابری و جغرافیایی، موقعیتی ویژه داشت. با ورود ماد‌ها به این منطقه و تشکیل حکومت توسط آن‌ها در ملایر نیز قلعه‌ها و مرکزهای جمعیتی به وجود می‌آید که قلعه‌ها حافظ امنیت و حکومت بودند و مرکزهای جمعیتی روستاهایی کوچک بودند که با توجه به حاصل خیزی ملایر و آب و هوای مناسب آن به دامداری، کشاورزی و صنایع ابتدایی مشغول بودند همانند روستای انوج، می آباد، داویجان، گوراب، شهر خرابه دهنو و جلگه شورکات آورزمان.

دژها و قلعه‌های ملایر که اکنون دژ گوراب و قلعه نوشی جان و قلعه انوج از آن‌ها باقی مانده اهمیت بسیاری در حکومت‌های پیش از اسلام داشته‌اند. پیرنیا(مشیرالدوله) در کتاب ایران باستان چنین می‌نویسد:

ملایر پیش از ساسانیان جزو حوزه اکباتان و در دوره ساسانیان یکی از نواحی نهاوند بوده‌است. از حوادث مهمی که در عهد ساسانیان در ملایر اتفاق می‌افتد یکی شکست خسرو پرویز از بهرام چوبینه در ناحیه شهر کنونی ملایر و دیگری مخفی شدن یزدگرد سوم هنگام حمله اعراب در قلعه‌ای بر کوهی در چند کیلومتری شهر کنونی ملایر که هنوز به کوه یزدگرد مشهور است، می‌باشد.

بهرام چوبین سردار نام آور خسرو پرویز پس از بدست آوردن پیروزی‌های بسیار در خاک روم بر شاه خود شورش می‌کند و در جنگی که در ناحیه شهر کنونی ملایر اتفاق می‌افتد خسرو پرویز شکست می‌خورد و به روم فرار می‌کند. بهرام چوبینه بنا بر رسم آن دوران برای گرامی داشت این پیروزی بزرگ قلعه چوبینه را در این محل احداث می‌کند. شکارگاه بهرام چوبینه نیز در همین ناحیه بوده‌است. بعدها در دوره قاجار شهر دولت آباد را در همین قلعه بنا کردند. این قلعه تا حدود چهل سال پیش هنوز باقی بود.

در ده کیلومتری جاده ملایر به سمت استان لرستان کوهی ست بنام یزدگرد که آثار قلعه‌ای مخروبه بر آن هنوز باقی است. در تاریخ آمده‌است که یزدگرد سوم آخرین شاه ساسانی هنگامی که از اعراب در مداین شکست خورد برای تجدید قوا و جمع آوری لشکر به حوالی نهاوند گریخت. از آنجا که ملایر در آن زمان یکی از نواحی نهاوند بوده این نام گذاری بی حکمت نبوده و این مکان آخرین پناهگاه یزدگرد سوم بوده‌است. انوج نیز یکی از روستاهای بسیار قدیمی آن می‌باشد که دارای قلعه‌ای بسیار قدیمی بنام قلعه انوج است که متاسفانه مورد بی مهری سازمان میراث فرهنگی است و در حال نابودی کامل است. به نظر می‌رسد این قلعه مربوط به دوره اشکانی باشد. پیدایش ملایر از دوره قاجاریه و با اهتمام شاهزادگان قاجار آغاز شده و توسعه یافته و بنای شهر فعلی ملایر با حکومت فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۱۸۸ هجری مقارن است که از سوی محمدعلی میرزا دولتشاه ساخته شده و نخست به نام بانی آن دولت آباد خوانده می‌شد که پس از انقراض دودمان قاجار، در زمان حکومت خاندان پهلوی به ملایر تغییر نام داد.^[۷] شهر ملاير از دير باز مهد پرورش عالمان و دانشمندان بزرگي بوده است و با مردماني مهربان و خون گرم و مردماني مشهور به هوش و ذكاوت و مردماني دين مدار و متدين . آثار به جا مانده در ملاير نشانه فرهنگ و تمدن اين ديار بوده است.

سرشناسان ملایر

دانشمندان

• پروفسور محمد حیدری ملایری (دانشمند سرشناس جهانی در رشتهٔ اخترشناسی و اختر فیزیک)
• پروفسور سعید شاملو (بنیانگذار روانشناسی بالینی ایران)
• پروفسور هوشنگ راستان (جراح قلب و عروق و مبتکر روش جراحی قلب کنو-راستان)
• پروفسور هوشنگ طیبی متولد سال ۱۹۱۹ ملایر (نام دکتر طیبی و همکارانش روی ۳ سندرم گذاشته شده‌است)
• پروفسور احمد محمدی متولد ملایر و چهره برگزیده در نخستین همایش چهره‌های ماندگار
• پروفسور محمد علی طوسی متولد سال ۱۳۱۰ ملایر - مولف، مترجم متولد ملایر
• پروفسور احمد سیف دانشمند برتر نانو شیمی ایران در دو سال متمادی
• پروفسور منوچهر اسماعیلی متخصص جراح مغز و عروق کاشف یک باکتری جدید کلیه و رئیس یکی از بزرگترین بیمارستانهای کالیفرنیا
• دکتر علی سرفراز پیرباستانشناسی ایران
• پرفسور هوشنگ طیبی متولد سال ۱۹۱۹ ملایر (نام دکتر طیبی و همکارانش روی ۳ سندرم گذاشته شده‌است)
• مهندس محمد پور جلالی کاشف نوعی گیاه گوشت خوار

شاعران و نویسندگان

• فخرالدین اسعد گرگانی اهل ملایر و متولد روستای کرکان ملایر
• قهرمان پاکبین
• قهرمان خان قهری اهل ملایر دارای منظومه سفینه قهرمانیه
• ابراهیم صفایی متولد ۱۲۹۱ ملایر مورخ شهیر معاصر
• بهرام معلمی مترجم و ویراستار توانا متولد ملایر
• خسرو فرشیدورد منتقد، ادیب توانا متولد ملایر
• حمید هنرجو شاعر و نویسنده متولد ۱۳۵۲
• غلامرضا بکتاش شاعر کودک و نوجوان - برگزیده کتاب سال ۸۷

هنرمندان

• مسعود جعفری جوزانی کارگردان سینما وفارغ التحصیل ایالات منحده در رشته کارگردانی و متولد روستای جوزان ملایر
• سحر جعفری جوزانی بازیگر سینما و تلویزیون و متولد آمریکا و دختر مسعود جعفری جوزانی
• حسین یاری بازیگر سینما و متولد ۱۳۴۶ ملایر
• عباس محبی هنرمند رادیو و تلویزیون و اهل ملایر
• محمدرضا کریمی صارمی متولد سال ۱۳۴۳ ملایر - تهیه کننده سینما
• آزیتا حاجیان بازیگر سینما و تلویزیون
• مریم امیرجلالی بازیگر سینما و تلویزیون
• شهروز ملک آرائی دوبلور سرشناس (صداپیشه) و بازیگر سینما و تلوزیون
• اکبر یادگاری بازیگر تئاتر. تلوزیون و سینما و نمایشنامه نویس متولدملایر ۱۳۳۰
• مسعود چوبین بازیگر تئاتر. تلوزیون و سینما متولد ۱۳۴۰ ملایر
• آرش عباسی کارگردان تاتر و نمایشنامه نویس متولد ۱۳۶۰
• مهتاب کرامتی بازیگر سینما و تلوزیون
• مهدی حبیبی کارگردان و هنرپیشه تاتر متولد ۱۳۵۸

فعالان سیاسی

• سروان خسرو روزبه مبارز ملی ایران و از بنیانگزاران حزب توده
• محمود زندی مبارز سیاسی و سردبیر نشریهٔ به سوی آینده (ارگان غیر رسمی حزب توده ایران)
• خلیل رزم آرا مبارز سیاسی و سردبیر نشریهٔ مرد مبارز
• مهندس حسن صائبی نماینده ملایر در ۴ دوره مجلس شورای ملی تا بهمن ماه ۱۳۵۷
• دکتر کیومرث هاشمی معاون کل سازمان تربیت بدنی کشور و قائم مقام وقت وزیر آموزش و پرورش
• لطفعلی لطفعلیان صارمی معاون وقت وزارت امور اقتصاد و دارایی و دبیر کل جامعه حسابداران رسمی ایران
• دکتر حسین مظفر وزیرآموزش و پرورش در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی و عضو فعلی مجمع تشخیص مصلحت نظام
• حسن ونایی نماینده مردم ملایر در مجلس ملی . مشاور ارشد دیوان محاسبات کشور عضو فراکسیون برنامه بودجه

ورزشکاران

• مسعود مصطفی جوکار (قهرمان کشتی، نایب قهرمان المپیک، عضو تیم ملی)
• میثم مصطفی جوکار (قهرمان کشتی، قهرمان جهان، عضو تیم ملی)
• الگو:علیرضا رضایی حرم آبادی(عضو تیم ملی واترپلو مقام چهارم آسیاو پنج مدال طلای المپیاد دانشجویان شرکت کننده در جام جهانی)
• صادق گودرزی (قهرمان کشتی، قهرمان آسیا و جهان، عضو تیم ملی)
• جلال لطیفی (قهرمان کشتی، قهرمان آسیا، عضو تیم ملی)
• شادروان محمود روستایی (قهرمان کشتی)
• ساسان روزبهانی (دارای مدال طلا چندین دوره کشتی ناشنوایان و کم شنوایان دنیا)

چهره‌های مذهبی

• آیت‌الله محسنی ملایری (درگذشته ۱۴۱۶ قمری) (از مراجع تقلید و یار و همراه آیت‌الله بروجردی)
• حاج شیخ اسماعیل ملایری (علامه محقق، محدث و تدوین کننده کتاب جامع احادیث الشیعه)
• آیت‌الله میرشاهولد (رهبر مبارزات مردمی انقلاب اسلامی در ملایر)

شاهان و سرداران ملایری

• کریم خان زند (بنیانگذار سلسله زندیه)
• لطفعلی خان زند (از شاهان سلسله زندیه)
• بهرام چوبین (از سرداران و شاهان سلسله ساسانی)

واقفین خیر اندیش

• سیف الدوله (نوه ناصرالدین شاه قاجار)
• حاج علی طوسی
• حاج محمد ملایری
• حاج فرهادی
• حاج رهبر
• حاج تقی اربابی
• یداله زمان
• اسدالسلطنه
• فخرالحاجیه
• حاج احمدعلی فراهانی
• حاج بنیادی
• محمد صادق فراهانی

جاذبه‌های باستانی وگردشگری ملایر

مسجدی^{[کدام مسجد؟]} در ملایر

شهرستان ملایر با توجه به قدمت تاریخی خود دارای جاذبه‌های گردشگری فراوانی است که از جمله می‌توان موارد زیر را یاد کرد:

آتشکده و قلعه باستانی نوشیجان

آتشکده و قلعه باستانی نوشیجان

نوشیجان ، قدیمی ترین نیایشگاه خشتی جهان است.[11] قدمت ارگ تاریخى نوشیجان به عصر آهن و اوایل استقرار مادها در ایران بازمى گردد. آثار فوقانى این تپه که در ارتفاع 37 متری واقع شده ، مربوط به دوره پارتها، لایه میانى از دوره هخامنشى و آثار تحتانى که روى سازه طبیعى تپه بنا شده است از دوره مادها برجاى مانده است. این ارگ مهمترین نیایشگاه مادها بوده و عناصر این مجموعه به عنوان نخستین الگوهاى معمارى ایرانى در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار تاریخى کشور محسوب می شود.

آتشکده و قلعه باستانی نوشیجان در در۲۰ کیلومترى شمال غرب ملایر در مسیر جاده ملایر-جوکار بر روی صخره طبیعی مشرف برجلگه شورکات قرارگرفته و دارای دیدگاه وسیع وچشم اندازی زیبا است که بدون شک درهزاره اول پیش از میلاد مورد توجه اقوام ماد قرار داشته‌است. چیزی که بر اهمیت این تپه می‌افزاید معماری آن است، چراکه از نمونه‌های معماری دوره ماد و دوره پیش از هخامنشیان است. با توجه به شواهد و عناصر معماری کاوش شده از این تپه، مادها ازآن به‌عنوان قلعه نظامی استفاده می‌کردند.

طبق بررسیهای انجام شده توسط دیوید استروناخ، باستان‌شناس بریتانیایی درنتیجه این حفاریها، سه طبقه ۱ و۲ ۳ برای این تپه شناسایی شد. طبقه اول رابه مادها ازنیمه دوم قرن هشتم تا نیمه اوائل قرن ششم قبل ازمیلاد، طبقه دوم رابه هخامنشیان و طبقه سوم را به ساسانیان نسبت می‌دهند. بقایای آثاری که از این تپه بدست آمده دربرگیرنده معماری مادها است که شامل اقلام زیر است:

• بنای قدیمی جبهه غربی تپه که نخستین آتشگاه است، بقایای یک آتشدان درجبهه جنوبی نشانگر مراسم نیایش آتش می‌باشد. اتاق معبد بصورت شمالی-جنوبی ساخته شده‌است و در بدنه مخروطی شمالی آن سه طاقچه بطور نامحسوس دیده می‌شوند. درحاشیه جنوبی معبد، بقایای یک سکوی برجسته وجود دارد که احتمالاً شالوده پایه ستونهای معبد بوده‌است. آخرین تاریخ استفاده از این بنای تاریخی هم‌زمان با دگرگونی معماری دراین تپه و ایجاد تالار ستون‌دار در شرق می‌باشد.
• تالار ستون‌دار (آپادانا): این تالار بر روی سکوی خشتی قرارگرفته‌است. این تالارهای ستون‌دار، با تالارهای نودین تپه و تپه نوشیجان با تالارهای اوراتویی که در آلتین تپه آسیای صغیربدست آمده قابل مقایسه هستند و احتمالاً تاثیرپذیری ازهنر معماری اوراتو ساخته شده‌است.
• معبداصلی: شکل معبد بصورت نیم چلیپا بوده و با همان عناصر معماری دژ ساخته شده‌است. در زاویه شمالی سرسرا پایه آتشدانی وجود دارد که از سه بخش کاملاً مشخص ساخته شده‌است. باید خاطرنشان کرد این نوع آتشگاه از نظر پلان دراکثر آتشگاه‌های دوره ساسانیان بچشم می‌خورد.
• اتاق‌ها و انبارها: این بخش دومین اثر مهم تپه نوشیجان راتشکیل می‌دهد که در شرقی‌ترین قسمت تپه قرار گرفته و دارای حصار، بارو، اتاقهای مسکونی و انبار می‌باشد.
• تونل: دربخش شمالی تالارستون دار و در امتداد شرق و غرب حفره‌ای سردابی‌شکل کنده شده که در عمق ۳ متری به صخره منتهی می‌شود. با توجه به شکل تونل به‌نظر می‌رسد که کار معماری پایان نیافته و از این جهت می‌توان استنباط کرد که احداث آن در آخرین دوره سکونت در این تپه صورت پذیرفته و ازطرفی احتمالاً ایجاد آن تپه جنبه امنیتی داشته‌است.

اين اثر به شماره ۷۶۳ در تاريخ ۳ بهمن ۱۳۴۶ در فهرست آثار ملی ايران به ثبت رسيده است.

دژ گوراب

مطالعات باستان شناسی نشان می‌دهد که از دوره مس وسنگ قدیم حدود (۵۵۰۰ ق.م) گروهی در محل فعلی تپه گوراب ساکن شدند که سفالهای آنان با بخشی از سفالهای ساکنان اولیه گیان در طبقه V a قابل مقایسه‌است بعد از آن در دوره گسترش فرهنگی اوروک به داخل زاگرس این مکان یکی از هشت کانون اصلی اقتصادی اوروکیها در منطقه بدل می‌گردد که کار و فعالیت اصلی آنها جمع آوری کالاهای مورد نیاز تمدن اوروکی در جنوب بین النهرین بود از دیگر این کانونهای اقتصادی فرامرزی در حدود ۳۲۰۰ ق.م می‌توان به طبقه ۵ در گودین تپه به فاصله ۸۰ کیلومتری در غرب گوراب اشاره نمود. پس از آن گروهی از مهاجران دامداری که قبلا در گوراب از آنها یاد شد در این مکان مستقر شدند. به نظر می‌رسد تداوم استقرار در این مکان تا دوره اخیر اسلامی وجود داشته لکن به خاطر ساخت یک قلعه مستحکم در دوره اشکانی بخش زیادی از این آثار فرهنگی تخریب شد اما پس از آن آثار دوره اشکانی و ساسانی ودوران اسلامی بر روی قلعه قابل مطالعه بر جای مانده‌است.

• لایه‌های زیرین تپه به ما قبل تاریخ حدود هزاره چهارم قبل از میلاد
• لایه‌های میانی به دوره تاریخی هزاره اول قبل از میلاد
• لایه‌های فوقانی مربوط به دوره اسلامی از جمله ایلخانیان

از آثار تاریخی دیگر در منطقه می‌توان به قلعه چوبین و مقبره مجاور اشاره کرده که با نام‌های قلعه بلنده و امامزاده غریب شناخته می‌شوند. نام گوراب به علت حمله اعراب به ایران به جوراب تغییر یافته‌است. در شاهنامه فردوسی از گوراب به نیکی نام برده‌است که نشان از قدمت آن دارد. در داستان ویس و رامین که در سال ۴۴۶ هجری قمری به نظم سروده شده، آمده است: «گوراب نام کشوری بود، که فرمانروایش شاپور و رفیدا بودند»

همچنین نقل شده که: «شاه موبد به آنجا که ویس است لشگر کشید و رامین که همراه شاه موبد به گوراب رفته بود، ویس را بدید و بر وی عاشق شد.»

در این زمینه که آیا گوراب اسعد گرگانی، همان گوراب ملایر است یا خیر؟ ولادیمیر مینورسکی خاورشناس روسی می‌نویسد: گوراب یکی از زیبا رویانی است که رامین او را به همسری بر می‌گزیند و در ادبیاتی از منظومه، خود را چنین معرفی می‌کند:

قلعه باستانی انوج

این قلعه در روستای انوج در ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ملایر و بر فراز تپه‌ای در داخل روستا واقع شده است. این قلعه باستانی مربوط به دوره اشکانی است.

بازار باستانی ملایر

قدمت هسته اوليه بازار ملاير به زمان شيخ الملوك (فرزندفتحعلي شاه قاجار) مي رسد كه شامل دو راسته شمالي جنوبي و شرقي غربي مي باشد سبك معماري آن اصيل و سنتي است و سخت تحت تاثيرالگوهاي بازار دوره صفويه و زنديه (بازاروكيل) قرارگرفته است بازار ملاير به شيوه خطي وارگانيك ساخته شده و داراي در ورودي است. بازار اصلي در دوره شيخ الملوك بنا شده و افرادي چون مهرعليخان و ابوالقاسم خان نوردي و ميرفتاح آن راگسترش داده اند. در قسمت انتهايي و شمال شرقي بازارخان كاروانسراي خان ميباشد . در دوره قاجاريه حوضي در وسط مهمانسرا بوده و در قسمت شمال غربي اين سرا برف انداز واقع شده است كه اختصاص به ريختن برف هاي بام داشته است مجموعه بازار سر پوشیده، که شامل یک بازار اصلی، دو بازار فرعی، 30 سرا وکاروانسرا و تعدادی منزل مسکونی می باشد، در مرکز شهر و در بافت قدیمی آن قرار گرفته و ورودی اصلی آن از خیابان بروجرد می گذرد شالوده اصلی این بازار، در اواخر دوره قاجاریه(1224 هجری) در زمان حکومت شیخ الملوک و توسط وی ساخته شده است.

مجموعه بازار، از یک راسته بازار بزرگتر که جهت آن شمالی- جنوبی است و یک راسته بازار کوچکتر شرقی به غربی، به نام بازار مهر علیخان تشکیل شده است، که این دو بازار در چهار سوق، یکدیگر را قطع می کنند. چهار سمت این بازار، به چهار محله ختم می شود. در ادامه، بازار دیگری به موازات بازار شیخ الملوک، توسط ابوالقاسم خان نوری ساخته شده، که به بازار خان معروف است و پس از آن راسته ها و سراهای متعددی در داخل و دو طرف بافت اصلی احداث شده است. به طور کلی پوشش سقف تمام قسمتهای بازار، دارای طاق های ضربی و گنبدی آجری است و نور گیرهایی در سرتاسر آن و در دو طرف حجره ها تعبیه شده است.این اثر در تاریخ 17/9/1355 و طی شماره 1286/3 در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای ميرفتاح

به کاروانسرای حلاجها معروف است که درغرب راسته اصلی بازارملایرتوسط دالانی با طاق ضربی به آن متصل شده وسایرکاروانسراها باآجرخشت وملاط گل ساخته شده‌است.

کاوانسرای شیخ الملوکی

بنیانگذارآن شیخ الملوک بوده این کاروانسرا درشمال غربی راسته اصلی بازارتوسط شیخ الملوک ساخته شده که قدیمترین کاروانسرای بازارملایربوده ودرحال تخریب می‌باشد.

دریاچه مصنوعی و مجتمع تفریحی کوثر

دریاچه مصنوعی و مجتمع تفریحی کوثر در ابتدای ورودی شهرستان ملایر جنب میدان کوثر احداث شده‌است، و شامل دریاچه‌ای مصنوعی به مساحت تقریبی ۲ هکتار، باغ پرندگان، ،سکوی چشم‌انداز، آبشار، مسجدکوثر، مجموعه فرهنگی وامکانات قایق‌رانی است.

باغ سیف‌الدوله

باغ سیف الدوله یا بوستان سیفیه یکی از قدیمی‌ترین بوستانهای طبیعی غرب کشور بوستان سیفیه ملایر است که در سال ۱۳۰۴ توسط سیف الدوله (نوه فتحعلی شاه) در زمان حکومتش بر ولایت ملایر و تویسرکان احداث شده‌است. این بوستان در شمال شرقی ملایر و در دامنه کوه گرمه قرار گرفته و در مساحتی در حدود ۱۰ هکتار بنا شده‌است. این بوستان دارای درختان چنار کهنسال برای ایجاد سایه، حوضچه‌ها و آبنما و جنگل مصنوعی بر روی تپه‌ها است.این بوستان که جزو اولین تفریگاههای سنتی ایران زمین است توسط مهندسین ایتالیایی طراحی و ساخته شده است.

بوستان سیفیه دارای دو استخر و مسجدی است که توسط سیف الدوله احداث شده‌است و ساختمانی که ظاهرأ محل سکونت بانی آن بوده‌است. این پارک به شکلهای صلیبی وبیضی ساخته شده‌است و آب مورد نیاز آن از طریق احداث قناتی در ۸ کیلومتری زرک توسط مقنیان یزدی از کوههای اطراف به محوطه پارک انتقال یافت. مجموعه پارک و مقبره سیف الدوله تحت عنوان باغ ایرانی در تاریخ 22/5/84 به شماره 13358 در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسیده است.

آرامگاه سیف‌الدوله

مقبره سیف الدوله از نوع مقابر غیر مذهبی است و دارای پلان چهار ضلعی شکل است. چهار ضلعی گنبد دارای پیشینه دو گانه‌است که یک بخش آن همان آتشکده ساسانیان و یا چهار طاق است و یکی به دوره قاجاریه و حتی بعد از آن می‌رسد. در این مقبره علاوه بر قبر سیف الدوله، قبر امیرالمؤید و نوه سیف الدوله و هفت قبر دیگر وجود دارد.

تپه سیاه چقا

تپه سیاه چقا با ارتفاعی در حدود ۱۲ متر در ۲۵ کیلومتری ملایر در نزدیکی روستای سیاه چقاواقع شده‌است. سفال‌های سطحی آن نشان دهنده قدمت این مکان باستانی تا هزاره اول قمری است.

تپه پری

تپه پری معروف به قلعه بلنده در مرکز روستای پیروز یا همان پری واقع است ابتدا در سال ۱۳۴۸ توسط آقای علی حاکمی مورد کاوش باستان شناسی قرار گرفت و در آن تداومی از آثار و تدفین‌های دوره مفرغ مربوط به نیمه هزاره سوم ق.م میلاد معرفی شد. اما آثار نفیس و با ارزشی از دوره اشکانی نیز در گزارش ذکر شده‌است مطالعات اخیر در این تپه توسط سازمان میراث فرهنگی همدان از سال ۱۳۸۴ شروع ودر نتیجه تاکنون قدمت استقرار در این محوطه مهم تا ۲۹۰۰ ق.م محقق شده‌است. در خصوص منشاء نژادی , نتایج مطالعات نشان می‌دهد که اولین ساکنان این محوطه گروهی از اقوام دامدار ی بودند که در پایان هزاره چهارم از مناطق جنوبی آذربایجان در نزدیکی رود ارس به طرف جنوب کوچیدند و تاکنون بیش از ۹۵ زیستگاه این گروه جمعیتی در دشتهای همدان شناسائی شده‌است. از دیگر مکانهای مهم وهمزمان با این تپه می‌توان به تپه گوراب , کلان , پاقلعه , توپراق قلعه و رضوانکده اشاره نمود.همچنین در چند سال اخیر کاوشهای باستان شناسی راجع به نفوذ این قوم در تپه‌های کلان وگوراب وپیسا در همدان انجام شده‌است.این تپه در محل زادگاه کریمخان زند (وکیل الرعایا) واقع گردیده‌است.

تالاب فصلی آقا گل

تالاب فصلی و طبیعی آقا گل در حد فاصل استان مرکزی و استان همدان، و در یک کیلومتری جنوب شرقی روستای کرد خور (اسلام آباد) قرار دارد که از بخش جوکار قابل دسترسی است. آب این تالاب از حوضه رودخانه قره چای در دشت کمیجان تأمین می‌شود.

آبگیری تالاب از اواخر آذر ماه آغاز و تا اواسط خرداد ماه پایان می‌پذیرد. وسعت آن در حدود ۶۰۰ هکتار است و عمق آن از ۱ تا ۶ متر متغیر است. این تالاب در مسیر مهاجرت پرندگان شمالی که از روسیه، قفقاز و شبه جزیره اسکاندیناوی جذب این تالاب می‌شود قرار دارد که عمده آنها اردک، غاز، فلامینگو، مرغ باران و حواصیل هستند.

برج سامن

برج سامن در ۴۰ کیلومتری جنوب شهرستان ملایر در روستای بید کرپه وسطی قرار دارد. این برج خشتی و گلی در محله چال خانقلی شهر واقع شده‌است و قدمت ان به حدود ۷۰۰ سال قبل می‌رسد. این برج دارای حدود ۱۶ متر ارتفاع و ۴ طبقه‌است.

طبقه اول مستقیمأ بر روی صخره بنا شده و مصا لح آن قلوه سنگ است. طبقه دوم دارای ارتفاع ۳ متر و طبقه چهارم نیز با انواع طاقچه، شومینه، تیرکش، و سقف نظام یافته‌است و در جنگ جهانی اول در حمله روسها طبقه بالایی آن به توپ بسته شد.

قلعه سلیمان خان بوربور

قلعه سلیمان خان بوربور دارای مساحتی برابر یک هکتار است. زمان ساخت آن مشخص نیست اما از کتیبه‌های داخل روستا قدمت آن به ۱۲۸۵ قمری بر می‌گردد که مربوط به اوایل حکومت قاجار است. این قلعه دارای ۱۰ برج است که هریک از دیگری ۴۵ متر فاصله دارند.

در محوطه درونی حصار سه قلعه جداگانه وجود دارند. قلعه شمال شرقی مربوط به محمد خان زندیه و مصطفی خان زندیه بوده‌است. قلعه حسین خان بوربور وسیع‌ترین قلعه منطقه‌است و دارای تزئینات آجرکاری و معرق کاری است.

خانه قدیمی لطفعلیان

عمارت لطفعلیان در خیابان شهید مصطفی خمینی ملایر وجود دارد خانه قدیمی که بخشی از یک مجموعه سکونتگاهی بیادگار مانده از دوره قاجار است. سازنده و مالک اولیه خانه مرحوم محسن مصدقی معروف به مصدق الممالک بوده و در عصر فتحعلی شاه قاجار به واسطه خویشاوندی که با دربار داشته است با بهره گیری از معماران زیده آن دوره اقدام به ساخت این مجموعه نموده است. بخشهای اصلی سه گانه این مجموعه عبارت است: اندرونی ، حسینیه و اصطبل خانه، خانه کندنی حسینیه این مجموعه بوده که توسط مرتضی خان لطفعلیان خریداری شده کاربرد مسکونی یافته است این منزل در دو طبقه ساخته شده است. سقف طبقه همکف پوشیده از طاقهای آجری زیباست و پوشش طبقه فوقانی آن بصورت مسطح با تیر چوبی است. زیباترین بخش بنا حوض خانه است که با طاق نماهای زیبای آجری به شیوه بسیار خنک و فرح بخشی را جهت گذر از گرما تابستان برای ساکنین ایجاد کرده است. از دیگر ویژگیهای این بنا تزئینات لمبه کوبی چوبی در سقف طبقه اول و وجود درهای ارسی با شیشه های الوان است. این بنا در تاریخ 19/12/80 به شماره 4892 به ثبت آثار ملی ایران رسیده است و در حال حاضر به موزه ملایر تبدیل شده‌است.

شهر زیر زمینی سامن

این مجموعه سکونتگاهی در زیر معابر اصلی و منازل مسکونی در مرکز شهر سامن واقع شده است. این اثر باستانی تماما در دل سنگ خارا (گرانیت) حفر شده و شامل معابر و تونل‌های ارتباطی است که به اتاقهای متعددی منتهی می‌شود. در داخل این اتاقها سکوهای یکپارچه‌ای از سنگ تراشیده شده که محل قرار دادن اجساد، اشیاء و یا لوازم زندگی بوده است.

این مجموعه قابل مقایسه با گور دخمه‌های اشکانی است، اما در مورد قدمت دقیق آن تا انجام کاوشها و بررسی‌های باستان‌شناسی نمی‌توان اظهار نظر قاطعی نمود. این مجموعه از اواسط دوره اسلامی (ایلخانی) مورد استفاده بوده از نظر وسعت تمام بخش مرکزی شهر سامن را در بر می‌گیرد که البته انشعاباتی به بیرون از منطقه نیز گزارش شده است.^[۸]

موزه ملایر

این موزه واقع در خیابان شهید مصطفی خمینی است که آثار بسیار دیدنی و جالبی را در خود قرار داده است و این موزه در بنای قدیمی عمارت لطفعلیان بنا شده است.

مسجد عاشورا

حوض آبی در پارک سیفیه

مسجد عاشورا در خیابانی به همین نام در محدوده مرکزی ملایر توسط حاج مهدی مهدوی ساخته شده‌است. قدمت مسجد افزون به یکصد و پنجاه سال است. شبستان مسجد به صورت طاق و تویزه‌ای ساخته شده و دارای ۱۳ طاق است که بر روی ۸ ستون آجری چهارگوش در مرکز و تعدادی نیم‌ستون در پیرامون شبستان استوار گردیده‌است. در طاق مرکزی شبستان از آجرکاری استفاده شده که با دیگر طاقهای بنا تفاوت دارد. در داخل شهر ملایر دو مسجد تاریخی دیگر به نامهای مسجد حاج قاسم (واقع در خیابان شهید طلوعی) و مسجد پارک در (محدوده پارک سیفیه) وجود دارد که هر دو مربوط به دوره قاجاریه هستند. مسجد عاشورا در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۷۹ به شماره ۳۳۷۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مقبره بابا حسین

در فاصله ۵۵ کیلومتری غرب ملایر و ۱۲ کیلومتری شرق مرکز دهستان سفید کوه (انوچ) در دامنه باغات روستای سیاه کمر، بنای برج‌مانندی خودنمایی می‌کند که به مقبره بابا حسین (یا ددحسین) معروف است. این مکان آرامگاه یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل، حضرت یوشع بن نوح است که در گذشته مورد توجه یهودیان ساکن در منطقه بوده است. مقبره بابا حسین در تاریخ ۲۲ خرداد ۱۳۷۹ به شماره ۲۷۱۱ در فهرست اثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه قدیمی منصوری

این خانه در بلوار سیف الدوله ملایر واقع شده‌است که متعلق به مرحوم عبدالصمد منصوری است ودارای ساختمانی در حدود ۲۸۵۰ متر است. زیر بنای ساختمان ۴۷۰ متر وحیاط آن ۲۳۸۰ متر است. این بنا در دو طبقه ساخته شده که طبقه زیرین تمامأ با طاقهای ضربی و خشتی ساخته شده‌است.خانه منصوری در تاریخ 11/10/1380 و به شماره ثبت4691 و کد 15179 جزء آثار ملی ایران قرار گرفته است.

حمام قدیمی روستای علمدار

این حمام هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد و بسیاری از افرادی که به شهرهای اطراف مهاجرت کرده‌اند گاهی برای استفاده از حمام باز می‌گردند و معتقدند برای سلامتی بسیار مفید است. به گفته یکی از محلی‌ها قدمت این بنا حدودا ۳۰۰ سال است. بافت طاقی آجری دارد و تا ارتفاع ۱٫۵متری سیمان و تا سقف گچ‌اندود شده است.^[۹]

زیستگاه حیات وحش لشگردر

این منطقه حفاظت شده در شرق و جنوب شرقی ملایر از زیستگاهای مهم بز کوهی، کل، قوچ، و میش به شمار می‌رود. مساحت منطقه در حدود ۱۶ هکتار است که در میان دو رشته کوه بلند و از تپه ماهورهایی موسوم به کوه سرده و آهنگران تشکیل شده ودارای چشمه‌های دائمی و فصلی متعددی است.

یخدان میر فتاح

در حاشیه جنوبی شهر ملایر گنبدی آجری موسوم به یخچال (یخدان) وجود دارد که بانی آن میر فتاح در اواخر دوره قاجاریه با نیت خیرخواهانه اقدام به ساخت این بنا نمود. یخ حاصل از حوضچه‌های مجاور در فصل زمستان در این یخچال ذخیره‌سازی و در جهت استفاده در فصول گرم سال استفاده می‌شده‌است. ارتفاع گنبد از سطح زمینهای اطراف ۱۲ متر و مصالح بکار رفته در بنای ترکیبی از سنگ، آجر و خشت خام است. از سنگ در بدنه های زیرین تا عمق ۶ متری استفاده شده، خشت در دیواره‌های فوقانی بکار رفته و آجر در روکار بنا از جبهه داخلی و بیرونی به کار گرفته شده، و در جبهه داخلی اثر دو ردیف آجر کاری تزئینی به شکل کمربند مشاهده می‌شود. استفاده از خشت خام در بین دو جداره آجری دیوار وظیفه جلوگیری از نفوذ گرمای بیرون و از دست دادن سرمای درون گنبد را عهده‌دار بوده‌است. یخدان میر فتاح به شماره ۳۲۴۲ در تاریخ ۶ اسفند ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

قلعهٔ دامون

دژ دیگر قلعه دامون (به معنای قلعه پایین) واقع در جنوب شهر ملاير است كه يكی از پايگاههای مهم نظامی بهرام چوبين سردار نامی و شورشگر خسرو پرويز ساسانی بوده است. بهرام چوبين مدت كوتاهی هم شاهنشاه ايران شد ولی سپس بر اثر تبانی و هم پيمانی خسرو پرويز با سزار روم، تخت پادشاهی را در جنگی سخت بر باد داد.

بنابر روايتی بهرام چوبين از اهالی همين منطقه بود كه از سربازی به سرداری خسرو پرويز ساسانی رسید. اكنون هم بسياری از مردم ملاير نام خانوادگی چوبین دارند و خود را از نسل بهرام چوبین می دانند.^[۱۰]

سد کلان

محیطی زیبا و دلنشین برای گذراندن اوقات فراقت است . این محل در مسیر ملایر - اراک واقع شده است.

پارک بانوان ملایر

محیطی آرام و زیبا مختص بانوان.

پارک ترافیک کوهسار

محلی برای آموزش قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی در ملایر است.

 بام ملایر

بزرگترین پروژه توریستی استان و غرب کشور است که دارای دید بسیار زیبا و دل انگیز است.^{[نیاز به توضیح بیشتر، با مدرک]}

دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی

شهرستان ملایر دارای مرکز دانشگاهی و آموزش عالی است که روی‌هم‌رفته ۱۱۰۰۰ دانشجو و ۵۰۰ عضو هیئت علمی در آن به آموزش و پژوهش مشغولند. این مراکز عبارتند از:

1. دانشگاه ملی ملایر
2. دانشگاه آزاد اسلامی واحد ملایر
3. دانشگاه آزاد اسلامی مرکز سامن
4. دانشگاه پیام نور واحد ملایر
5. دانشگاه پیام نور مرکز سامن
6. دانشگاه جامع علمی کاربردی ملایر
7. دانشکده علوم قرآنی ( وابسته به سازمان اوقاف)
8. آموزشکده فنی خوارزمی (وابسته به اداره فنی و حرفه‌ای آموزش و پرورش)
9. آموزشکده فنی کوثر (وابسته به اداره فنی و حرفه‌ای آموزش و پرورش)
10. مرکز فنی جوش تخصصی ایران-آلمان
11. حوزه علمیه حضرت علی ابن ابی طالب حوزه علمیه ملایر
12. حوزه علمیه حضرت زینب

نگارخانه

سوغات ملایر

سوغات ملایر شامل انگور، کشمش، شیره انگور، سبزه، خشکبار، بادام، گردو، عسل، و باسلق است. ملایر بزرگترین صادر کننده کشمش ایران است. [16]

معادن ملایر

ملایر دارای چندین معدن سنگ ساختمانی و تزئینی است و سنگ‌های استخراجی از آنها به مصرف كارخانه‌های سنگ‌بری اين شهرستان می‌رسد. به دليل غنای معادن در اين منطقه، اغلب كارخانه‌ها و صنايع در ارتباط با معادن منطقه مشغول فعاليت هستند. شهرستان ملاير از جهت معادن غير فلزی به ويژه سنگ سيليس و سنگ‌های ساختمانی جزو مناطق غنی كشور به‌شمار می‌آید. در شهرستان ملاير جمعاً يازده معدن غير فعال وجود دارد كه شامل هفت معدن سنگ سيليس و ۴ معدن سنگ ساختمانی و مرمريت، سنگ گچ و فلدسپات است كه هنوز به مرحله استخراج نرسيده‌اند. مهمترين معادن فعال شهرستان ملاير عبارتند از:

1. معدن سرب و نقره آهنگران
2. معدن سيليس آبدر
3. معدن سيليس ازندريان
4. معدن سيليس يا بارييس
5. معدن فلدسپات چغانی
6. معدن سیلیس حسین آباد ناظم

کشاورزی و دامپروری ملایر

بیشترین‌جمعیت شهرستان ملایر به کار کشاورزی اشتغال دارند. نوع کشت آبی و دیم است. مهمترین محصولات کشاورزی در شهرستان ملایر عبارتند از گندم، جو، بنشن، تره‌بار و چغندر قند. فرآورده‌های باغی نیز عبارتند از انگور،‌ بادام، گردو، زردآلو و سیب که بعضی به صورت تازه و بعضی (از جمله انگور) به صورت خشکبار صادر می‌گردد.

انگور مهمترین محصول شهرستان ملایر محسوب می‌شود که از آن فرآورده‌های متنوعی چون شیره انگور، باسلق و کشمکش تهیه می‌گردد. کشمکش ملایر علاوه بر استان‌های دیگر به خارج از کشور، به ویژه به اروپا صادر می‌شود. دامپروری نیز از رشته‌های اقتصادی مهم شهرستان ملایر به شمار می‌رود که بیشتر به صورت سنتی رواج یافته و در روستاها به صورت پرورش گوسفند، بز، گاو و گوساله رایج است.

همچنین شیر گاوداری‌ها به کارخانه شیر پاستوریزه همدان حمل می‌شوند. بعضی از اقلام فرآورده‌های دامی به خصوص روغن، پنیر و کشک از صادرات مهم این شهرستان به شمار می‌آیند. از دیگر فعالیت‌های مهم در این زمینه، پرورش طیور است که گوشت آن به استان‌های خوزستان، لرستان و شهر همدان صادر می‌شود. تعداد مرغداری‌ها و مراکز پرورش طیور در این شهرستان زیاد و قابل توجه است.