نام گشتاسپ در اوستا «ویشتاسپه» (Vishtāspa-)[1] در دورۀ میانه و متون پهلوی «ویشتاسپ» (Wishtāsp)[2] و در منابع دورۀ اسلامی به صورتهای بشتاسب، بشتاسف، گیبشتاسب، گشتاسف، پشتاسف، وشتاسب، گشتاسب آمده است[3].

ریشه­شناسی نام گشتاسپ تا اندازه­ای بحث­انگیز بوده؛ بارتولومه آن را به معنی «دارای اسبان فسرده و بی رمق»[4]، کِنت «دارای اسبان آماده»[5] و نیبرگ، بدون ریشه­شناسی پارۀ نخست یعنیvishta-، به طور کلی «دارای اسبان ویشته» معنی کرده است[6]. در ریشه­شناسی نوتر و پذیرفته تر، مایرهوفر آن را به معنی «دارای اسبان گشاد بسته شده» دانسته[7].

 

برخی گزارشها در مورد گشتاسپ، در روایتهای دورۀ اسلامی، وی را مرتبط با شاهان هخامنشی نشان می­دهد؛ مسعودی زمان گشتاسپ را 300 سال پیش از اسکندر می­داند[8] که تقریبا هم­زمان با نخستین شاهان هخامنشی است. طبری از سرهنگی به نام «کوروس» نام می­برد که گشتاسپ به شام و فلسطین می­فرستد و فرمان می­دهد که اسیران بیت­المقدس آزاد شوند و به سرزمین خود باز گردند[9] که یادآور نام کوروش بزرگ و بازگشتن یهودیان از اسارت در بابل است. روایتی دیگر لقب او را «طویل الید» ذکر کرده که یادآور نام اردشیر اول هخامنشی، معروف به دراز دست، است[10].

پیشتر، برخی ایران­شناسان نیز، گشتاسپ کیانی را همان گشتاسپ هخامنشی، پدر داریوش بزرگ، می­دانستند. این نظر از آغاز مورد تردید بود و دلایل بسیاری در رد آن ارائه شد. در واقع گشتاسپ شخصیتی تاریخی است که افسانه­های بسیار پیرامون او شکل گرفته است. دورۀ حکومت کوی­ها یا کیانیان، که گشتاسپ یکی از ایشان است، نموداری تاریخی است از حکومتی که آریاییان مهاجر، پیش از هخامنشیان و در شرق ایران برپا کردند که تا زمان زردشت ادامه یافت[11]. و در میان ایشان، زمان گشتاسپ را، که معاصر زردشت بوده، می­توان میان اواخر هزارۀ دوم پیش از میلاد تا اویل هزارۀ اول پیش از میلاد برآورد کرد[12].

 

گشتاسپ از پادشاهان کیانی (در اوستا: kavi-) و از دودمان نوذریان (در اوستا: naotara-) است[13]. کوی­ها یا کیانیان، شهریاران و شاهزادگانی غیرزردشتی­اند که در کنار «کَرَپَن­ها» (در اوستا: karapan-) و «اوسیج­ها» (در اوستا: usij-)، دین-مردان غیرزردشتی، بزرگترین دشمنان زردشت در اوستا به شمار می­آیند و در میان کوی­هایِ هم زمان زردشت تنها گشتاسپ است که به عنوان پشتیبان زردشت خوانده می­شود[14]. در اوستا، دودمان او یعنی نوذریان، با آرزوی اسبان تیزرو، ایزدبانوی «اناهید» را ستوده و برای او قربانی می­کنند، پس نوذریان کامروا می­شوند و گشتاسپ دارای اسبان تیزرو می­شود[15].

نسب او بنابر بندهش، گشتاسپ پسر «لُهراسب» (در پهلوی: Luhrāsp) پسر «زاب» (در پهلوی: Uzaaw)، پسر «مَنوش» (در پهلوی: Manush)، پسر «کی پسین» (در پهلوی: Kay Pesen)، پسر «کی اَپیوه» (در پهلوی: Kay Apiveh)، پسر «کی قباد» (در پهلوی: Kay Kavād) است[16].

نام پدر او، لهراسپ (در اوستا: Aurvat.aspa-) به معنی «دارای اسبان تیز رو»، تنها یک­بار (یشت5، بند105) در اوستا آمده[17]. در متون پهلوی کسی است که "کی­خسرو" پادشاهی را به او داد[18] و بنابر بر متون دورۀ اسلامی نیز او پدر گشتاسپ[19]، جانشین کی­خسرو[20] و پادشاهی دادگستر بود[21]. در زمان حیات خود پادشاهی را به پسرش گشتاسپ سپرد[22] و در کهنسالی و در یورش ارجاسپ به بلخ کشته شد[23].

نام همسر او «هوتوس» (در اوستا:Hutaosā-، در پهلوی: Hutos[24]) ، احتمالا به معنی «بخشندۀ گاو» است[25]. او نیز از دودمان نوذریان است و لقب او در اوستا «دارای برادران بسیار» است و ایزد «وای» را ستوده و از او  درخواست می­کند تا در خانۀ گشتاسپ گرامی و نیک پذیرفته باشد[26]. در متون پهلوی نیز نام او ذکر شده و در متن پهلوی یادگار زریران همسر و خواهر گشتاسپ خوانده شده است[27].

در شاهنامۀ فردوسی و ثعالبی، همسر گشتاسپ، «کتایون» دختر قیصر روم است[28] و در منابع دورۀ اسلامی، تنها طبری به نام هوتوس، به عنوان همسر گشتاسپ، و با املای «خطوس» اشاره می­کند[29].

نام برادر او، «زریر» (در اوستا: Zairi.vari-، در پهلوی: Zarer)، به معنی«دارای زره و سینه­پوش زرد»[30] و در اوستا دارای لقب «جنگنده بر روی اسب» است و صد نریان، هزار گاو و ده هزار گوسفند برای ایزد بانوی اناهید قربانی می­کند تا او را برابر "دیو یسنان" (=دیو پرستان) و ارجاسپ پیروز گرداند[31]. در دورۀ میانه و متون پهلوی، زریر، برادر[32] و نیز سپاهبد گشتاسپ خوانده شده که در نبرد با «هیونان»[33]، که به سرکردگی ارجاسپ به ایران تاخته­اند،کشته می­شود[34]. در متون دورۀ اسلامی نیز زریر پهلوان نامدار و برادر گشتاسپ است[35].

نام فرزند زریر، «بَستور» (در اوستا: Basta.vari-، در پهلوی: Bastur[36]) به معنی «دارای سینه پوش و زره ِبسته و استوار»[37] نیز از پهلوانان و یاوران گشتاسپ است. در دورۀ میانه و متون پهلوی به پهلوانی­های او در عین خردسالی اشاره شده است[38]. نام او در شاهنامه به صورت بستور آمده[39] اما معمولا در دیگر متون دورۀ اسلامی به «نسطور» تحریف شده[40].

 

نام پسران او «اسفندیار» (در اوستا:Spento.dāta-، در پهلوی: Span_diyād[41]) به معنی «آفریدۀ سپند<مینو>» و «پشوتن» (در اوستا: pesho.tanu-، در پهلوی: peshyotan[42]) احتمالا به معنی«تن از دست داده» و یا «دارای تن پهن»[43] است. در متن پهلوی یادگار زریران «فرشیدورد» یا «فرَشاوَرد» (در پهلوی: Frashāward) نام یکی از پسران گشتاسپ است[44]. برخی متون دورۀ اسلامی اسفندیار و فرشیدورد[45] یا فرَشاوَرد[46] و برخی اسفندیار و پشوتن را پسران گشتاسپ گفته­اند[47].

نام دختران او یکی «هُمای» (در اوستا: Humāyaa-، در پهلوی: humāy)، احتمالا به معنی«نیک نیرنگ و زیرک»[48] و دیگری در اوستا «واریذکَنا» (Vāridkanā-) است[49] که در متون دورۀ اسلامی نامهای دیگری چون «به­آفرید»[50] یا «بادافره»[51] جای آن را گرفته است.

نام وزیر و مشاور او، «جاماسپ» (در استا: Jaamaaspa-، در پهلوی: Jaamaasp)، احتمالا به معنی «دارای اسبان داغ خورده»[52]، فرزانه­ای دانا و پیش­بین[53] و نیز سرهنگی دلیر و مبارز است[54].

 

 

در شاهنامه فردوسی و ثعالبی، داستانی از ناخرسندی گشتاسپ از پدرش لهراسپ، در روزگار جوانی و ترک کردن ایران و رفتن به روم، رو آوردن به پیشه­هایی چون آهنگری و چوپانی برای گذران زندگی، شیفته­شدن کتایون، دختر قیصر روم بر وی و ازدواج ایشان، نشان دادن مردانگی و هنرمندی خود به قیصر روم در میدان چوگان و تیراندازی و کشتن گرگی سترگ و اژدهایی سهمگین، یاری­کردن قیصر روم در شکست­دادن «الیاس» شاه خزر و بازگشت به ایران و دادن لهراسپ، تاج و تخت را به او، آمده است[55]. در واقع همین روایت منشأ اختلاف در نام همسر گشتاسپ شده که در منابع زردشتی «هوتوس» و در شاهنامه "کتایون" ذکر شده است.

 

کهن­ترین اشاره به دین­پذیرفتن گشتاسپ از زردشت، در اوستا آمده است. زردشت، ایزدبانوی اناهید را ستوده و از او می­خواهد که این کامیابی را به او بدهد تا گشتاسپ را بر آن دارد تا به دین بیندیشد و سخن گوید و رفتار کند و اناهید او را در این کار کامیاب ساخت[56]. در گاهان نیز (کهترین بخش اوستا و سرودهای زردشت) گشتاسپ به عنوان یاور و هم پیمان زردشت ستوده می­شود[57].

بنابر متون پهلوی، آغاز پادشاهی گشتاسپ در 30 سال پایانیِ سومین هزاره از 4 هزار سال اساطیری در باور زدشتی بوده و در سال سی­امِ پادشاهی­اش که برابر با آغاز هزارۀ چهارم است، زردشت به پیامبری رسیده و وی را به دین خود خواند[58].

روایتهای گوناگونی از رویارویی گشتاسپ با زردشت و به دین خواندن گشتاسپ در متون دورۀ میانه و دورۀ اسلامی آمده، که به ویژه اختلاف روایت، در مورد معجزاتی که زردشت برای اثبات دعوی خود به گشتاسپ نشان می­دهد، بسیار است. بنابر متن پهلوی روایت پهلوی، زردشت دو سال به انگیختن گشتاسپ به دین خود پرداخت و گفت که دین را بپذیر که اراده هرمزد امشاسپندان بر آن است که تو به این دین ایمان آوری. اما نه کوشش زردشت و تهدید و ترغیب ایزدان، هیچ یک گشتاسپ را به پذیرفتن دین مایل نکرد، پس اردیبشهت امشاسپند، به فرمان هرمزد، بَنگ در می­کرد و به گشتاسپ داد تا مدهوش شد و ایزدان روان او را به گرودمان (بهشت برین) برده و ارجمندی پذیرفتن دین را بدو نمودند، پس چون به هوش آمد، هوتوس را بانگ کرد که «زردشت کجاست تا دین پذیرم»، پس دین پذیرفت[59].

بنابر روایت دیگر، گشتاسپ نخست نه تنها دین نپذیرفت بلکه فریفتۀ توطئۀ بدخواهان شد و زردشت را به زندان افکند اما ،«شید»، اسب سیاه گشتاسپ، فلج شد و پزشکان دربار از درمان او درماندند، زردشت شاه را آگاه کرد که به شرط دین پذیرفتن او، اسب را درمان خواهد کرد. گشتاسپ شرط را پذیرفت و زردشت با نیایش به درگاه هرمزد، اسب را شفا داد[60].

روایتهای دیگر از معجزه­هایی که گشتاسپ را به زردشت باورمند می­کند، شکافتن سقف کاخ گشتاسپ و فرو افتادن زردشت از آسمان[61]، خواندن اندیشۀ گشتاسپ، درمان افلیجان، پیروزی در جدل بر دوازده ستاره­شناس نامی بابلی[62]، نشان­دادن جایگاه آن­جهانی گشتاسپ به او، آگاه کردن جاماسپ به همۀ دانش­ها، بی­مرگ کردن پشوتن و رویین­تن کردن اسفندیار[63] است.

گشتاسپ پس از آنکه از زردشت دین پذیرفت، وی را به "موبدان­موبدی" گماشت[64] و فرمان داد تا اوستا به خط "دین دبیره" (خط اوستایی) بر لوحه­های زرین و به قولی بر پوست گاو و به آب زر نوشته، در خزانه نگاه­داری شود[65].

 

گشتاسپ و جنگ با ارجاسپ  

کهن­ترین اشاره به جنگ گشتاسپ با ارجاسپ در اوستا آمده است. گشتاسپ از ایزد بانوی «درواسپ» می­خواهد تا در بازگرداندن همای و واریذکنا به خانه، وی را یاری کند[66] که اشاره به شکست او از هیونان دارد.

از دیگر سو، ارجاسپ نیز برای ایزد اناهید قربانی می­کند و از او می­خواهد تا در نبرد بر کی گشتاسپ و زریر چیره شود و سرزمین های آریایی را براندازد[67] و  زریر برای ایزد بانوی اناهید قربانی می­کند  و او را می­ستاید تا وی را برابر دیو یسنان و ارجاسپ پیروز گرداند[68] و در جای دیگر به پیروز شدن گشتاسپ بر ارجاسپ و دیگر دشمنان "دیو یسن­[69]"اش اشاره شده است[70].

در دورۀ میانه و متن پهلوی یادگار زریران شرح مفصل این نبرد آمده است؛ چون گشتاسپ از زردشت دین می­پذیرد، ارجاسپ را گران می­آید و تهدید می­کند که اگر دست از دین نو بر ندارد با وی خواهد جنگید، اما گشتاسپ بر ایمان خود استوار می­ماند. جنگی سخت میان دو گروه در می­گیرد. زریر، برادر و سپاهبد گشتاسپ در این نبرد به دست "بیدرفش جادو" کشته می­شود، اما با دلاوری­های اسفندیار، جاماسپ، بستور و سپاهیان گشتاسپ، سرانجام ایرانیان بر دشمن چیره می­شوند[71].

 

همین روایت در متون دورۀ اسلامی نیز آمده است[72]. با این تفاوت که در روایت­های دورۀ اسلامی داستان مفصلی نیز از نامهربانی­های گشتاسپ نسبت به فرزندش اسفندیار، پس از این جنگ ذکر شده که چهرۀ کاملا مثبت گشتاسپ در روایتهای زردشتی را قدری تیره می­سازد. پس از پیروزی ایرانیان، پهلوانی به نام «گُرَزم» ،نزد گشتاسپ، بدگویی اسفندیار را می­کنند و به وی هشدار می­دهد که اسفندیار به تاج و تخت او چشم دارد، گشتاسپ نیز که دلاوریهای اسفندیار را دیده، بیمناک شده و او را به بند می­کشد. ارجاسپ که ایرانیان را بی­پهلوان می­یابد، زمانی که گشتاسپ به زابل است، به بلخ یورش می­آورد. لهراسپ پیر و هوتوس در این جنگ کشته می­شوند، دختران گشتاسپ، "همای" و "به­آفرید"، اسیر شده و درفش کاویان به تاراج می­رود. گشتاسپ که درمانده گشته، پند جاماسپ فرزانه را می­پذیرد و بند از اسفندیار بر می­دارد تا وی را یاری دهد، اسفندیار نیز به شرط آنکه پس از پیروزی، تاج و تخت بدو واگذار شود به جنگ ارجاسپ می­رود، هفت خوان را پشت سر گذاشته، ارجاسپ را کشته و خواهران را و درفش کاویان را باز پس می­گیرد، اما گشتاسپ از وی می­خواهد تا به عنوان واپسین درخواست، پیش از واگذار گردن پادشاهی، رستم را که سرکش شده، به بند کرده و به دربار آورد و در این واپسین دام گشتاسپ، اسفندیار یل، در نبرد با رستم کشته می­شود[73]. پس از آن گشتاسپ نیز اندوه گران مرگ فرزند را تاب نمی­آورد و بیمار ه، در می­گذرد و پادشاهی به بهمن وامی­گذارد[74].

 

در متون زردشتی، گشتاسپ، به عنوان پشتیبان زردشت و دین زردشتی، شخصیتی بسیار ارجمند و ستوده است. نسکی مستقل در اوستا به نام او و در ستایش او موحود بوده که از زندگی و ویژگی­های او در آن یادشده بوده است[75] و در اوستای موجود بازو و یاور دین زردشتی خوانده شده و فرَوَهر[76] او با صفاتی چون پارسا، تهم[77]، "پیوسته با کلام مقدس" و "دارندۀ گرز نیرومند اهورایی" ستوده می­شود[78].

در متون پهلوی، پادشاهی او دورۀ زرین کیش زردشتی است، شکنندۀ کالبد دیوان است و پس از او دیوان از چشم مردمان پنهانند[79]. در کنار "جم"، بهترین پادشاه باستانی[80] و در کنار زردشت و جاماسپ و... پیشوای دین خوانده شده[81] و در کنار زردشت و کیومرث از جمله کسانی است که به دلیل بهره بیشتر از خرد، از بهشت، بهره بیشتری می­برد[82] و لقب او "رام شاه" به معنی آورنده آسایش و رامش است[83].

در روایتهای دورۀ اسلامی نیز، که آمیزه­ای از روایت­های زردشتی و ملی­اند[84]، به جز گناه بزرگ گشتاسپ در حق فرزندش اسفندیار، نامی نیکو از وی بازمانده است. بنابر این متون، وی چون شاه شد خدای را ستایش کرد و داد گسترد و با مردم نیکویی کرد، ترتیب و قاعدۀ دیوان­ها به گونه­ای نهاد که پیش از او نبود و آیینی آورد که همه کارها با وزیر باشد. امور کشور را به بهترین گونه سامان داد و مالیات برقرار ساخت و حکومت­ها به سران سپاه واگذار کرد و به آبادی پرداخت و شهر فسا را در فارس بنا نهاد و در هندوستان آتشکده­ها بنا کرد و هیربدان بر آن گماشت[85].

چون آموزگاری نسبت به کودکان با مردمان خود مهربان بود و بیش از پدر در دادگستری کوشید، با نیکان خوش رفتار و با مفسدان سخت گیر بود و زیبا و بلند قامت و نیرومند و بهرمند از فرِّ ایزدی بود [86]، به "نخجیر" دلبستگی فراوان داشت[87] و در زمان پادشاهی او، نوشتن گسترش یافت[88].

---