اولين نشانه سوء تغذيه تأخير در رشد است كه روندي بسيار كند دارد و در مراحل اوليه به سهولت و با نگاه مادر و كاركنان بهداشتي درماني قابل تشخيص نيست. بنابراين بايد آن را به كمك يك روش اصولي كامل مشاهده كرد. اين روش ساده، اما مهم و حساس "پايش رشد" نام دارد.

چگونگي پايش و يا پيگيري رشد كودكان، زمينه گفتگوي ما را با خانم دكتر ربابــه شيخ الاسلام، مدير دفتر بهبود تغذيه جامعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي فراهم ساخت. نحوه اجراي برنامه پايش رشد، اهميت توجه به آن براي خانواده و كشور، عوارض بي توجهي به برنامه پايش رشد و ...... از موضوع هايي است كه در اين گفتگو مطرح شد. با هم مي خوانيم.

پايش رشد چيست؟

يعني پايــيــدن رشد بچه و اين كه مراقب رشد كودك و در نهايت سلامتي او باشيم. وزن كردن مرتب كودك و ثبت وزن او در كارت مخصوص مراقبت و رسم منحني رشد به شما كمك مي كند كه از كفايت تغذيه كودك مطمئن شويد. ما معمولا" بچه هاي زير 5 سال را گروههاي در معرض خطر مي دانيم. براي مثال شما مي بينيد كه واكسيناسيون بچه هاي زير 5 سال از اولويت بيشتري برخوردار است، زيرا كودك در اين سنين خيلي آسيب پذيرتر است و امكان دارد به سرعت بيمار شده و از دست برود. حالا وقتي مي گوييم رشد و رشد مطلوب، بايد به اين نكته توجه كنيم كه اگر بچه ها در سن خاصي مواد غذايي مورد نياز را دريافت نكنند دچار عوارض و مشكلاتي مي شوند كه در دوران بعدي هم نمي توان آن را جبران كرد.

اين دوره خاص، شامل چه مقطعي از زندگي كودك است؟

كارشناسان تغذيه جهان اين زمان بحراني را دوران بارداري و 3 سال اول تولد مي دانند ولي سالهاي بعد هم اهميت ويژه دارد كمبودهاي غذايي هر چه نزديك تر به زمان تولد صورت گيرد خطر بيشتري دارد. اگر بچه ها در اين دوران با كمبود مواد مغذي مواجه شوند، به سلولها به ويژه سلولهاي مغزي آسيب وارد مي شود و احتمال دارد رشد كودك دچار اختلال شود. به همين علت، پايش رشد از اهميت ويژه اي برخوردار است و مادرها بايد اين پايش رشد را با وسواس و دقت دنبال كنند.

اين برنامه از چه مقطع سني آغاز و در كجا پايان مي يابد؟

برنامه پايش از بدو تولد شروع مي شود و تا پايان سال ششم زندگي كودك ادامه دارد. براي پايش رشد بايد از كارت پايش رشد استفاده كرد. كارت پايش رشد ابزاري بسيار ساده براي مراقبت از كودك و در حقيقت آينه سلامت اوست. اگر مادران به كارت مراقبت كودك نگاه كنند، متوجه مي شوند كه مسئول بهداشت، زمان تولد بچه را با تاريخ مشخص كرده است. بسياري از مادران كه به اين كارت توجه دارند مي دانند خطوط روي كارت چگونه رسم مي شود. اما براي آنهايي كه به درستي نمي دانند بايد بگويم كه رسم اين خطوط بسيار ساده است. آنها بايد اولين ماه تولد نوزاد را در خانه شماره يك سال اول زندگي بنويسند و ماههاي بعد را در ادامه آن قرار دهند. وزن كودك در اولين روز تولد را، در خانه اول (جلوي مقدار وزني كه داشته) علامت مي گذارند. براي ماه بعد، يك خط از 2 ماهگي به طرف بالا رسم مي كنند. سپس وزن كودك را اندازه گرفته و از روي عدد وزن هم يك خط به طرف داخل مي كشند. محل برخورد اين خط نقطه مورد نظر است. به همين ترتيب هر ماه كودك را وزن كرده و اين نقطه را پيدا مي كنند. اما براي رسم نمودار بايد نقطه هر ماه را به ماه بعد، با يك خط وصل كنند. اين خط در واقع رشد بچه را نشان مي دهد و منحني رشد به دست مي آيد. بهتر است براي هر كودك، عمل وزن كردن را در روز تولدش انجام دهند. يعني مثلا" اگر كودك در 17 تير بدنيا آمده، وزن كردن ماه بعدش 17 مرداد و به ترتيب 17 شهريور، 17 مهر و ... باشد.

نكته مهم اين است كه بچه بايد موازي خطوط از قبل چاپ شده در نمودار يا منحني مرجع، رشد كند. اگر يك كودك در هنگام تولد، وزنش كم باشد و حتي زير خط صدك سوم قرار بگيرد، اما موازي خطوط رشد كند، مشكلي ندارد و سالم است. اما اگر در يك زماني رشد متوقف شود و خط منحني به جاي اينكه موازي خطوط مرجع پيش رود، به صورت افقي يا نزولي جلو برود، نشانه كمبود مواد مغذي در كودك است و او مشكل دارد.

شايد كودك بيمار باشد و وزنش كاهش يافته يا به دلايلي بي اشتها شده است كه بايد اين علتها سريعا" برطرف شود و بچه به وزن مطلوب برگردد. ما بارها ديده ايم كه در اين منحنيها به خاطر اسهال كودكان، خطوط، سير نزولي طي كرده و بعد از برطرف شدن آن و توجه كافي مادر به غذاي بچه، دوباره وضعيت به حالت مطلوب برگشته است.

نكته مهم اين است كه اگر ما بتوانيم اين منحني را كه تا سن 6 سالگي است، براي مادران كشورمان طوري جا بياندازيم كه مثل واكسيناسيون به آن توجه كنند، مي توان اميدوار بود كه بچه هاي سالمتري در آينده داشته باشيم.

توجه به برنامه پايش رشد، چه اهميتي براي آينده كودكان و كشور دارد؟

وقتي بچه هاي سالمتري داشته باشيم، توانمندي آنان در مدرسه بهتر خواهد بود و با توانايي بيشتري به فراگيري مي پردازند و به طور طبيعي كشور سالمتر و فعالتري در آينده خواهيم داشت. خوب است بدانيم در كشورهايي كه دچار سوء تغذيه هستند، افراد نمي توانند مهارتهاي پيچيده را ياد بگيرند. يعني به خاطر همان مشكل سوء تغذيه در دوران كودكي و آثار آن بر روي سلولهاي مغزي، فراگيري آنها دچار اختلال مي شود. وقتي فراگيري دچار اختلال شد، اين بچه ها نمي توانند در آينده شهروندان مفيدي براي كشورشان باشند. شايد بتوان گفت يكي از عللي كه كشورهاي جهان سوم وابسته اند و خودشان توانايي ساخت تكنولوژي را ندارند، به خاطر وجود مشكل سوء تغذيه در دوران كودكي زندگي آنان است.

سوء تغذيه در دوران رشد كودكان، با دوران سازندگي آن كشور رابطه دارد.

چه مدتي است كه اين برنامه در كشور ما مرسوم شده است؟

مدتهاي زيادي است كه اين منحني روي كارت واكسيناسيون بچه ها آمده است. منتهي به خاطر اينكه واكسيناسيون سابقه 30 يا 40 ساله در كشورمان دارد،مردم بيشتر به آن علاقمند هستند و پيگيري مي كنند. اما مادران هنوز به پايش رشد حساس نيستند. وظيفه ما است كه از طريق مطبوعات و صدا و سيما يا هر جايي كه به خانواده ها دسترسي داريم، آنها را نسبت به وزن گيري مطلوب بچه ها حساس كنيم تا اين برنامه هم كاملا جا بيفتد.

اگر خانواده ها نسبت به اين برنامه بي توجهي كنند، چه عوارضي ممكن است براي فرزندانشان به وجود بيايد؟

وقتي روند رشد بچه مطلوب نباشد، يعني نمودار آنها افقي يا نزولي شود، نشانگر وجود ضعف و كمبود در كودك است. اين بدان معني است كه كودك آمادگي ابتلا به بيماريها را دارد. وقتي بچه اي سوء تغذيه داشته باشد، بيمار مي شود و بيماري او طولاني تر مي شود، در حقــيــقت سريع بهبود پيدا نمي كند و به همين دليل بي اشتها مي شود. دوبـــاره اين بي اشتهايي سوء تغذيه او را تشديد مي كند و اين زنجيره سبب مي شود كه كودك ناتوان شود. شايد ديده باشيد برخي خانواده ها، بچه هايي دارند كه هميشه مريض هستند و مادر گله از بي اشتهائي كودك مي كند كمبودهايي مثل كمبود روي و كمبود آهن ممكن است موجب بي اشتهائي طفل باشد. كودك بيمار بايد مورد توجه خاص قرار گيرد و بخوبي درمان شود. در دوره نقاهت بايد وعده هاي غذايي او را بيشتر كرد تا وزن از دست رفته را جبران كند در دوره نقاهت كودك اشتهاي بيشتري دارد و مادر بايد مراقب باشد از اين زمان براي تغذيه بهتر استفاده كند كودكاني كه مورد بي توجهي قرار مي گيرند هميشه ضعيف و مستعد ابتلا به بيماري هاي متعدد هستند. اين بچه ممكن است در مدرسه هم دانش آموز زرنگي نشود و نتواند خوب از عهده درس و مشق بربيايد. گاهي براي بهتر درس خواندن دچار سرزنش والدين هم مي شود و خودش هم از زندگي احساس رضايت نمي كند. در حقيقت بايد به كيفيت زندگي هم فكر كنيم. وقتي يك زندگي در ابتدا، همراه با درد، رنج و يا ناراحتي باشد، هم براي كسي كه اين درد را تحمل مي كند و هم براي اطرافيانش، ناخوشايند است. بنابراين هر خانواده اي آرزو دارد بچه اي سالم و شاداب و تندرست داشته باشد و اين برنامه مي تواند در جهت رسيدن به اين آرزو به خانواده ها كمك كند.

چه تعداد از خانواده هاي كشور زير پوشش اين برنامه هستند؟

در بيشتر مناطق روستايي كشور كه خانه بهداشت وجود دارد، بهورزان رشد بچه ها را كنترل مي كنند. اما در شهرها به دلايل مختلف ومشكلات شهري، وضعيت كمي فرق دارد.

به طور مثال ممكن است بعضي پزشكان اين كارت را نداشته باشند يا فرصت نكنند در مطب كاملا" اهميت آن را براي مادران توضيح دهند و شايد فقط در پرونده طفل بنويسند، اما براي مادر توضيح نمي دهند تا خودش علاقمند به پيگيري شود.

مادران بايد خودشان به پايش رشد بچه هايشان حساس شوند و از پزشك بخواهند منحني رشد كودك را ثبت كند و براي آنها توضيح دهد و يا به مراكز بهداشتي درماني داخل شهرها مراجعه كنند و اطلاعات لازم را از كاركنان اين مراكز بگيرند.

نكته مهم اين است كه مادران بدانند پايش رشد به تنهايي مفيد نيست. پايش رشد در واقع به مادر و مراقب كودك كمك مي كند كه در اولين مرحله اختلال رشد را شناسايي كنند بعد بايد علت آن را پيدا كنند و سپس مادر و مراقب كودك با كمك يكديگر براي رفع مشكل برنامه ريزي كنند. سواد مادر نقش مهمي در پيشگيري از اختلال رشد كودك وي دارد به طوري كه در مناطق روستايي به دليل بي سوادي يا كم سوادي مادران، سوء تغذيه شيوع بيشتري دارد. اگر چه در اين مناطق، كمبود غذا نيز از عوامل مهم مؤثر در شيوع سوء تغذيه است. مادران باسواد مطالب بهـــداشتي را كه در اختيار آنان قرار داده مي شود مي خوانند و بهتر به توصيه ها عمل مي كنند.

چه عواملي مي توانند مانع از رشد كودكان شوند؟

محروم كردن كودك از شير مادر، زود يا دير شروع كردن غذاي كمكي، ندادن غذاي كافي و مفيد به كودك، بيماري كودك، مسايل عاطفي و رواني، رعايت نكردن مسايل بهداشتي و استفاده از آب ناسالم از مهمترين علل تأخير رشد كودكان است.

يكي از عوامل مهم در اختيار نبودن مقدار كافي غذاست. در واقع ندادن غذاي كافي و مفيد و نيز به موقع به كودك، از مهمترين موانع رشد محسوب مي شود. مسئله ديگر بيماري است كه مي تواند از رشد مطلوب كودك جلوگيري كند، مسايل رواني و عاطفي هم از علل ديگر است. به طور مثال وقتي فرزند دوم به دنيا مي آيد، فرزند اول ممكن است ناراحت شود و براي جلب توجه از خوردن غذا امتناع كند يا به دليل حسادت كم اشتها شود. مـــادران بـــا توجه به اينكه تمام ريزه كاريهاي كودك را زير نظر دارند، بهترين و با صلاحيت ترين افرادي هستند كه مي توانند اين مشكل را درك كنند و خودشان هم بهترين راه را براي مقابله با آن پيدا كنند.

كاهش رشد از چه زمان آغاز مي شود و  مادران چه نقشي دارند؟

بـــررسيهاي ما نشان مي دهد كه بچه ها معمولا" از 6 ماهگي به بعد دچار مشكل تغذيه اي مي شوند، يعني كم كم اين منحني رشد به سمت سير نزولي مي رود، علت آن هم عدم استفاده نادرست از غذاي كمكي است. اگر مادري كه غذاي كمكي را شروع مي كند، آن را به مقدار زياد و براي چند وعده درست كند، ولي آن را در محيط سالم نگه ندارد، مصرف آن بچه را دچار اسهال مي كند.كودكان تا 6 ماهگي فقط بايد شير مادر بخورند پس از 6 ماهگي اگر چه هنوز غذاي اصلي كودك شير مادر است ولي شير مادر به تنهايي نمي تواند نيازهاي طفل را برآورده سازد و بعد از شير نياز به غذاي كمكي دارد. دفتر ما دركارت مراقبت نوع غذاهايي را كه مادر بايد بعد از 6 ماهگي به كودك بدهد بصورت تصويري تهيه كرده است با نگاه كردن به اين تصوير مادران مي توانند نوع غذاهائي را كه در هر ماه مي توانند به غذاهاي قبلي اضافه كنند ببينند. مادران بايد بدانند چه نوع مواد غذايي را در چه زماني و به چه مقدار به بچه بدهند. همچنين مراقب باشند، بچه چيزهاي آلوده را به دهان نگذارد. بيشتر اسهال ها در اين سن و سال به خاطر به دهان بردن چيزهاي مختلف به خاطر خارش دندانها اتفاق مي افتد.

حجم معده كودك كوچك است وبه همين دليل در هر بار ميزان محدودي غذا مي تواند بخورد. از طرفي رشد جسمي كودك سريع و نياز وي به مواد غذايي زياد است. به بيان ساده تر غذاي كمي كه كودك در هر وعده ميتواند استفاده کند بايد ارزش غذايی داشته و حاوی مواد مغذی مورد نياز برای رشد وی باشد. به همين دليل تنقلات غذايی کم ارزش نظير چيپس، پفک ، نوشابه ،يخمک ، آب نبات ، شکلات و...نبايد در اختيار کودک قرار گيرد. اين گونه تنقلات مواد مغذی لازم برای رشد کودک را ندارد و حس سيری کاذبی که اين مواد ايجاد می کنند موجب محروم شدن کودک از غذاهای اصلی و حاوی مواد مغذی و در نهايت موجب بروز سوء ثغذيه در وی می شوند.

هم چنين مادران بايد توجه كنند كه چگونه و از چه زماني مواد غذايي كمكي را به بچه ها بدهند. تحقيقاتي كه در اروپا و تعدادي از كشورها شده است، نشان مي دهد همزمان با آغاز غذاي كمكي و پيدايش دندانهاي شيري، بچه ها به خاطر نزديك كردن چيزهاي مختلف به دهان، دچار اسهال مــي شوند، همين اسهال باعث كاهش سريع وزن مي شود و كودك را در همان چرخه اي كه قبلا" از آن صحبت كرديم مي اندازد. به همين علت اين دوران بسيار حساس است و بايد مراقب بچه بود.

در رابطه با خارش دهان كودك و استفاده از پستانك و شيشه چه توصيه اي داريد؟

استفاده از  پستانك و شيشه براي تغذيه كودك بهيچ وجه صلاح نيست و ما آن را تـــوصيه نمي كنيم. به ويژه در دوراني كه بچه با شير مادر تغذيه مي شود. زيرا با توجه به بزرگ بودن پستانك و سرشيشه، بچه ممكن است سينه مادر را نگيرد. اما براي خارش دندان، وسايل ديگري هم هست كه به شرط جوشاندن و شستن مرتب آنها و مراقبت از آن، اشكالي ندارد. مادران بايد مراقب باشند كه بچه ها اين وسايل را به زمين نيندازند تا مبادا آلوده شده و آن را در دهان بگذارند.

آخرين دستاوردهاي علم پزشكي در رابطه با پيشگيري از كاهش رشد بچه ها چيست؟

تنها كاري كه به جوامع توصيه مي شود، استفاده از همين كارتها و نمودارهاست. با اينكه ابزار ساده اي هستند، اما بسيار مفيد و با اهميت مي باشند. فقط مادران بايد توجه داشته باشند كه منحنـــي رشد بچه ها هميشه سير صعودي و موازي با منحني هاي مرجع پيش برود. اگر بچه اي از ابتدا كم وزن باشد ولي موازي با منحني هاي مرجع رشد كند، مشكل ندارد و سالم است. ولي اگر كودك دچار توقف رشد شد و خط رشد به صورت افقي در آمد، يك هشدار است كه خانواده بايد به پزشك مراجعه كند. زيرا امكان دارد كودك به علت بيماري انگلي، بيماري عفوني، مشكلات عاطفي در خانواده و ...... از نظر تغذيه اي دچار مشكل شده باشد. در حقيقت با اين ابزار ساده مي توان بچه هايي را كه مشكل دارند، زود شناسايي كرد و مشكلشان را حل كرد. شايد بتوان گفت زيباترين و ساده ترين ابزار كه تاكنون در دنيا براي شناسايي تاخير رشد طراحي شده، همين نمودار باشد. اما متاسفانه خانواده ها به خاطر اين که اين ابزار ساده و مفيد را نمي شناسند ، به آن اهميت نمي دهند.

در حال حاضركودكان ما از نظر رشد در چه وضعيتي قرار دارند؟

 بر اساس جديدترين بررسي، 4/15% كودكان زير 5 سال كشورمان (800 هزار نفر) دچار كوتاه قدي متوسط و شديد و9/10% (540 هزارنفر) دچار كم وزني متوسط و شديد هستند و اين در حالي است كه متأسفانه وزن 82 درصد از كودكان زير 5 سال كشورمان به طور مرتب بر كارت رشد ثبت نشده و در واقع رشد آنها پايش نشده است.

اين بررسی نشان داد شيوع کوتاه قدی متوسط و شديد در شهرها 11% و در روستاها 8/21% است. هم چنين 6/9% کودکان زير 5 سال شهرها و7/13% در روستاها به لاغری متوسط و شديد مبتلا هستند.

بدون شک آگاهی مادران از چگونگی و هدف پايش رشد کودکشان نقش مؤثری در اجرای موفقيت آميز اين برنامه و پيشگيری از بروز سوء ثغذيه در فرزند دلبندشان دارد. سوء ثغذيه عامل کوتاهی قد، کاهش وزن، افزايش ابتلا به بيماريها، افزايش مرگ 2 تا 8 برابر کودکان هم سن ، کاهش بهره هوشی و افت تحصيلی در سالهای آينده است.

متأسفانه بررسی ها نشان می دهد4/37% مادران کشورمان از هدف پايش رشد آگاهی ندارند و 3/47% مادران کارت رشد را نمی شناسند.

و آخر آن که مادران ما نبايد لحظات گرانقدر امروز را برای رسيدگی به کودک معصومشان از دست بدهند، زيرا همين لحظه استخوانش در حال تکميل، خونش در حال ساخته شدن و شعور و احساسش در حال رشد است ونمی توان نيازهايش را به فردا موکول کرد زيرا اسم او امروز است.