حسن بن حسن بن علي بن هيثم يکتن از مشاهير علم ودانش در تمدن اسلامی است .ابن الهيثم در طول حيات خود تلاش پيگير وطاقت فرسا به خرج داد تا در علوم متداول زمان خود صاحب نطر ومتخصص گردد . او که در بصره (354هـ)  متولد شده بود,  پس از فراگيری دروس مقدماتی به تحقيق در مورد رياضيات  وطب پرداخت او پس از ندک مدتی در اين رشته ها مهارت به خاصی پيدا کرد . ويکی از ريا ضيدانان مشهور وبزرگترين فيزيکدان مسلمان است . در قرون وسطی او را بيان الهازن  ناميده اند. در تاريخچه زندگی او خلد بسيار وجود دارد ودر زمان خلافت  الحاکم به مصر رفت ودر آنجا در صدد بر آمد که جريان نيل را منظم کند سازد اما چون اين کار را نا شدنی يافت  با وجود ترسی که از خشم خليفه داشت از آن چشم پوشيد. پساز مرگ حاکم پاهراً باز گشت وبرای تأمين حقوقش به رو نويسی کتاب های خطی علمی, به ويژه کتاب های رياضی پرداخت . شهرت علمی ابن الهيثم در مصر به اوج خود رسيد ودر همين شهر به نوشتن آثاری از جمله ( القول المعروف بالغريب فی حساب المعاملات) پرداخت. مرگ وی در 430هـ اتفاق افتاد .                                                        

 فهرست آثار او که از صد متجاوز است به دسيسه ابن ابی اصيبعه در کتاب " طبقات الأطبا" فراهم آمده است. اکثر اين آثار در بارۀ رياضيات وفيزيک نوشته شده است . اما وی به مباحث فلسفی وطبی نيز پرداخته است. در سر تاسر آثار فلسفه او به احاطۀ کامل وی بر نوشته های مئلفان يونانی بخصوص بطليموس که آثارش را ابن الهيثم مطالعه وتحقيق کرده است می توان نام برد. نبوغ رياضی ابن الهيثم در مقالۀ نجم کتاب ( فی الحناظر) آن جا که مسأله ای را حل می کند که امروز به نام او معروف است به اوج شکوفايی رسيده است.اين عشامه چنين است :" در صفحه دايره ای به مرکز O  وبه شعاع Rدو نقطه ثابت  Aو B  داده می شود. هرگاه دايره را به مثبۀ آينه ای فرض کنيم , بر آن نقطه ای چون M  بيابيد که شعاع ثوری که از Aخارج می شود, پس از منعکس شدن در نقطۀ M  , بر Bبگذرد ." راه حل بسيار پيچيدۀ ابن هيثم به يک معادله در جه چهارم منتهی می شود که وی آن را با قطع کردن يک هذلو لی متساوی القطرين ويک دايره حل کرده است.لئونارد  ودوانچی به حل اين مسأله علاقه پيدا کرده اما چون مبانی رياضی مستحکم نداشت فقط توانست آن را از راه عملی ( مکانيکی) حل کند. سر انجام هويگنس, که در سال 1696 در گذشت, قشنگ ترين وساده ترين راه حل را نشان داد.  

ابن هيثم ثابت کرده است که شفق نجوی  وقتی آغز می شود يا پايان می يابد که ارتفاع جو زمين  را 52000 قدم تخمين زده بود. وی علت انکسار جدی افزايش قطر ظاهری خورشيد وماه را در نزديکی افق بدرستی توضيح داد. ابن الهيثم مانند ابو علی  ابن سينا وبيرونی وابن نفيس معتقد بود که جهت مسير شعاع نور از طرف شيئی به طرف چشم است, نه در جهت عکس آن که اقليدس وبطليموس کثيری انگاشته بودند. در رياضيات , ابن هيثم مسأله ما هانی را به صورتی بديع حل کرد ورسالت های متعدد در بارۀمطالب رياضی نوشت. چنان که گفته شد, ابن هيثم نه تنها در علم رياضی که در دانش فيزيا وهندسه نيز سر أمد اقران خود بود.

آثار علمی ابن هيثم :

1 ـ رساله مساحت المجسم  المکافی: اين رساله توسط لوتر به زبان آلمانی ترجمه شده است.

2ـ مقالۀ فی تربیع الدائره: این مقاله به زبان آلمانی ترجمه شده است, آطن مقاله طی چندين قرن مرجع دانشمندان هندسه وحققين اين رشته قرار داشته است.

3ـ مقاله مستقصاه فی الاشکال الهلالية .

4ـ خواص المثلث من جهت العمود.

5ـ القول المعروف بالغريب فی حساب المعاملات.

6ـ مقاله فی عمل المسبع فی الدائرة به زبان فرانسوی ترجمه شده است .

7ـ مقاله فی التحليل والترکيب

8ـ المعاملات فی الحساب

9ـ  مقاله آن الکرة اوسه الاشکال المجسمة التی احاطتها متساوية وان الدائرة اوسع الاشکال المسطحة التی احاطتها متساوية ,در سال 1959م  به زبان فرانسوی وروسی ترجمه شده است.

10ـ  قول فی استخراج مسأله عدديه ,به زبان آلمانی ترجمه ومورد تحقيق قرار گرفته است.

11ـ مساله عدديه مجسمه .

12ـ مقاله فی المعلومات,  در قرن هجده توسط سريون به زبان فرانسوی ترجمه شده است.

13ـ مقاله فی مسائل التلاقی.

14ـ مقالة فيما يعرض من الاختلاف في ارتفاعات الكواكب ، .

15ـ مقالة مشروحة في بركار الدوائر العظام  در سال 1910م توسط ويدمان به زبان آلمانی ترجمه شده است .

16ـ مقالة في الأثر الذي في القمر.

17ـ مقالة في صورة الكسوف.

18ـ مقالة في حركة القمر.

19ـ كتاب في حل شكوك كتابفی حل شکوک اقليدس فی الاصول وشرح معانيه.

20ـ مقاله فی اخلاق.

ابن هيثم علاوه بر آثار رياضی وفلکی در وجود فوت, تعداد زيادی کتاب ومقاله در بارۀ رياضيات داشته که بيشترآن ها از بين رفته است .

پی نوشت ها

1 عيون الأنباء في طبقات الأطباء: از ابن اصيبعة, من موقع: www.alwarraq.com

2  فوات الوفيات: محمد بن شاكر الكتبي, به تحقيق إحسان عباس،دار صادر – بيروت چاپ اول : 1974 .

3 فرج المهوم في تاريخ علماء النجوم: ابن طاوس

المصدر: http://www.alwarraq.com