صحبت از کار خانگی زنان است که از قرار شغل هم محسوب نمی شود، چرا که کار دستمزدی نیست .

مشکلی است که همه ما به نوعی با آن مواجه ایم . برخی از ما بیش تر و برخی کم تر. برخی از ما با جروبحث و تلاش فراوان همسرانمان را به انجام بخشی از مسوولیت های خانگی قانع کرده ایم که البته در بیش تر موارد مسوولیت واقعی با ماست و همسرانمان گاهی به «لطف » به ما در انجام برخی کارها یاری می رسانند. برخی از ما نیز بخشی از مسوولیت هایمان را به مادرانمان واگذار کرده ایم و آنان هم چنان در چرخه انجام وظایف تکراری و سنگین خود و ما گرفتارند. از فرزندانمان نگهداری می کنند، برایمان سبزی پاک می کنند و غذایمان را آماده می کنند تا کار بیرون از منزل دخترانشان به وظایف خانوادگی آنان آسیبی نرساند،

 

 چون به هر حال زن شاغلی که نتواند به «خوبی » «وظایف مادری » و «همسری » خود را انجام دهد باید احساس شرمساری کند و مادران کوله بار خود را سنگین تر می کنند تا دخترانشان اول «همسر» و «مادر» باشند و بعد زن شاغل .
آنچه در این جا ارایه می شود گزارشی توصیفی از چگونگی تقسیم کار خانگی زنان متاهل ساکن شهر تهران است . این گزارش بخشی از تحقیق «عوامل اجتماعی موثر بر پنداشت از خود زنان » است . از آن جا که تقسیم کار جنسی در خانواده و اجتماع نقش بسیار زیادی در شکل گیری هویت جنسیتی زنان و مردان بازی می کند و محققان فمینیست بسیاری بر نقش مهم آن تاکید کرده اند، در این تحقیق نیز بر این عامل به عنوان متغیری مهم در تبیین «پنداشت از خود زن » تاکید شده است .
در این مقاله ابتدا نظرات برخی محققان در ارتباط با تقسیم کار جنسی در درون خانواده و کار خانگی ذکر می شود و سپس نتایج توصیفی بررسی تقسیم کار خانگی ارایه می شود .
-

تقسیم کار در خانه
برای درک مساله تقسیم کار در خانواده نه تنها باید ببینیم چه کسی کدام کار را انجام می دهد، بلکه باید توجه کنیم که مسوولیت انجام هر کار خاصی با چه کسی است و سپس گریبان نگرشی را بگیریم که این تقسیم کار میان «مرد نان آور» و «زن تیماردار» را عادلانه می داند. بخشی از این بی عدالتی و عدم توازن به این برمی گردد که شمار زنانی که افزون بر اشتغال در بیرون از خانه ، همچنان کارهای خانه داری ، آشپزی و بچه داری را برعهده دارند، روز به روز بیش تر می شود و بخشی دیگر به این سبب است که کارهای خانگی زنان نسبت به کار مزدی مردان به مراتب ساعات کار بیش تری را طلب می کند.

 فمینیست ها اغلب این نکته را می گویند که به طور کلی مسوولیت کارهای ضروری تکراری که باید به طور منظم انجام شود با زنان است ، در حالی که مردان کارهایی را انجام می دهند که به خلاقیت نیاز دارد و می توان سر فرصت به آن ها پرداخت . این تقسیم کار اغلب وابسته به آن است که قابلیت طبیعی زن و مرد را چه بدانند. می گویند زنان به طور طبیعی می توانند به خوبی از عهده کارهایی مثل نظافت ، خیاطی ، ظرفشویی ، خرید روزانه ، شست وشو، بچه داری و آشپزی برآیند. (آبوت و والاس ، 1380: 128).

«ان اکلی » با نوشتن کتاب House wife (زن خانه دار) در سال 1976 اولین جامعه شناس فمینیست بود که به طور جدی به بررسی تقسیم کار در خانواده پرداخت و به کارهای خانگی به منزله کار نگریست . اکلی معتقد است گام برداشتن به سوی برابری جنسیتی ، حتی اگر موانع قانونی و نهادی نیز از سر راه برداشته شوند، با مانع بزرگی به نام وظایف خانگی زنان روبروست . اکلی می نویسد؛ بررسی کار خانگی در واقع بررسی وضعیت زنان است . اما زنان چگونه به این وضع گرفتار آمده اند؟ آیا کار خانگی همیشه نقشی زنانه بوده است ؟

 او معتقد است پدیده زن خانه دار به معنای امروزی بدون شک حاصل جوامع صنعتی و جوامع شهری است . (Oakley, 1976:32)

-
ویژگی های کار خانگی
اکلی ویژگی های عملی کار خانگی در جوامع مدرن را چنین می داند :
-فقط زنان آن را انجام می دهند نه بزرگسالان هر دو جنس .
-وابستگی اقتصادی زن متاهل را نشان می دهد .
- کار محسوب نمی شود .
-بر سایر نقش های زن تقدم و اولویت دارد .

بنابر تحقیقات اکلی 60 درصد از کل زنان شاغل و 93 درصد از زنان غیرشاغل خانه دارند.

 خانه داری اشتغال خاص زنان پنداشته می شود و فرض بر این است که زن در هر حال (اگر با خانوار زندگی کند) آن را برعهده خواهد گرفت .

به اعتقاد اکلی خودداری از پذیرش کار خانگی به منزله کار هم بازتاب و هم علت پایین بودن منزلت زنان در جامعه است . به گفته او خانه داری عمدتا کاری کم اجر، قدرناشناخته و رایگان است که کار «حقیقی » به حساب نمی آید. حال آن که اداره امور خانه مستلزم صرف ساعت ها وقت و انرژی است .

 

 در نمونه گیری اکلی در 1971 زنان به طور میانگین 77 ساعت در هفته به خانه داری می پرداختند. پایین ترین میزان یعنی 48 ساعت را زنی صرف می کرد که کار تمام وقت هم داشت و بالاترین میزان 105 ساعت بود . (آبوت و والاس ، 1380: 178 )
-
گرایش های مختلف فمینیستی و مساله کار خانگی
گرایش های مختلف فمینیسم به مساله کار خانگی از دیدگاه های مختلف نگریسته اند، گروهی به آن به عنوان کاری در خدمت مردان و در راستای حفظ منافع مردان نگریسته (رادیکال فمینیست ها)، گروهی دیگر به آن به عنوان کاری که منافع سرمایه داری را تامین می کند (مارکسیست فمینیست ها) و گروهی دیگر به عنوان کاری که هم مردان و هم سرمایه داری از آن منتفع می شوند (سوسیال فمینیست ها). (صالح پور، 1376: 58-56 )

اما همه گرایش های فمینیسم ، خانه داری را کاری واقعی می پندارند و از سوی دیگر معتقدند که الزام های خانه داری و نیز شرایط فردی و اقتصادی که کارهای خانگی در سایه آن انجام می شود مانع از شکل گیری احساس همبستگی میان زنان می شود. خانه داری فعالیتی است که در تنهایی انجام می شود،

 زنان مایل اند تا جایی که ممکن است از کار در خانه احساس رضایت کنند و چون معیارهای روشن یا پاداش کارفرمایی در کار نیست ، طبعا زنان دیگر را مبنای مقایسه قرار می دهند و کیفیت کار خود را با آنان می سنجند. در نتیجه خانه داری به جای یک پارچه کردن زنان آنان را از هم دور می کند. (آبوت و والاس ، 1380: 179 )

-
سنجش تقسیم کار جنسی در خانواده
برای سنجش تقسیم کار جنسی در خانواده ، 13 مورد از کارها و مسوولیت های درون خانواده پاسخگویان مورد پرسش واقع شده است . این موارد شامل : نظافت روزانه منزل ، نظافت کلی منزل ، ظرفشویی ، آشپزی ، رسیدگی به درس بچه ها، گردش و تفریح بردن بچه ها، مراقبت از فرزندان هنگام بیماری ، توجه به شستن و مرتب کردن لباس بچه ها، خریدهای روزانه ، تعمیرات جزیی (تعویض لامپ ، سرویس کولر و تعمیر سشوار)، پذیرایی از مهمانان ، جمع کردن میز غذا یا سفره و شستن سرویس های بهداشتی است .

 از زنان پاسخگو خواسته شده بود که به پرسشگر بگویند هر یک از کارها و وظایف یاد شده را در خانواده چه کسی انجام می دهد؟ کدام وظایف در حیطه مسوولیت پاسخگوست ، کدام کارها را شوهر پاسخگو پس از درخواست زن انجام می دهد و کدام کارها را هر دو با هم انجام می دهند. همچنین از آنها خواسته شد هر زمانی را که هر کدام از پاسخگویان و همسرشان برای انجام هر کار صرف می کنند و زمانی را که هر کدام از پاسخگویان و همسرشان برای انجام کار صرف می کنند به صورت تعداد ساعت در هفته نشان دهند .
روش نمونه گیری در این تحقیق روش خوشه ای چند مرحله ای و تصادفی ساده بوده است . با استفاده از فرمول نمونه گیری و رعایت شرایط لازم با 241 زن متاهل 20 تا 50 ساله ساکن مناطق یک، 6، 15 و 16 شهرداری شهر تهران مصاحبه حضوری به عمل آمد :

 

پاسخگویان ، زنان متاهل 20 تا 50 ساله هستند که میانگین سنی آن ها 5/36 است . 17 نفر از پاسخگویان فرزندی نداشته و بقیه بین یک تا هفت فرزند داشته اند و میانگین تعداد فرزند پاسخگویان 92/2 فرزند است .
یافته ها نشان می دهند 13 نفر (یعنی 4/5) درصد از پاسخگویان دارای تحصیلات بالاتر از فوق لیسانس و 47 نفر (یعنی 5/19) درصد دارای تحصیلات تا لیسانس هستند یعنی
9/24 درصد از آنان دارای تحصیلات دانشگاهی ، 4/39 درصد از پاسخگویان دیپلمه و 34 درصد آن ها دارای تحصیلات زیر دیپلم هستند. میانگین تحصیلات پاسخگویان
11/11 سال است .
میانگین تحصیلات همسران پاسخگویان 98/11 سال است و مقایسه این دو میانگین نشان می دهد که میزان تحصیلات زن و مرد برخلاف گذشته به هم نزدیک شده است . 52 نفر (6/21 درصد) از پاسخگویان شاغل و 189 نفر (4/78 درصد) از آنان خانه دار (غیرشاغل ) هستند. از 52 نفر زن متاهل در مجموع پاسخگویان 13 نفر (25 درصد شاغلان ) دارای مشاغل با منزلت بالایی همچون استاد دانشگاه ، پزشک ، مهندس و وکیل هستند. 30 نفر (7/57 درصد) دارای مشاغل با منزلت متوسط هم چون کارمندی و دبیری هستند و 9 نفر
(3/17 درصد) دارای مشاغل با منزلت پایین مانند کارگری و ... هستند .
پایگاه اجتماعی- اقتصادی پاسخگویان که در این تحقیق براساس 1- میزان تحصیلات زن و شوهر 2- میزان درآمد زن و شوهر 3- شغل زن و شوهر 4- قیمت منزل مسکونی سنجیده شده و به شرح زیر است :
106 نفر (44 درصد) از پاسخگویان دارای پایگاه اجتماعی اقتصادی پایین ، 95 نفر (39 درصد) دارای پایگاه اجتماعی اقتصادی متوسط و 35 نفر (5/14 درصد) دارای پایگاه اجتماعی ، اقتصادی بالا هستند .
-

 

زنان بار اصلی را به دوش می کشند
نتایج تحقیق نشان می دهد 200 نفر (83 درصد) پاسخگویان نظافت روزانه منزل را به تنهایی انجام می دهند و از طرف همسر به آنان کمکی نمی شود، 34 نفر (1/14 درصد) با هم انجام می دهند و تنها دو نفر (8/0 درصد) از شوهران مسوول نظافت روزانه منزل هستند .
وقتی زمان انجام نظافت روزانه توسط زن و شوهر را با هم مقایسه می کنیم ، درمی یابیم میانگین زمانی که زنان صرف نظافت منزل می کنند
11/10 ساعت در هفته ولی میانگین ساعت کار مردان 29/0 ساعت در هفته است . اغلب مردانی که در نظافت روزانه منزل مشارکت می کنند، زمان بسیار کوتاهی را صرف نظافت می کنند و بار اصلی نظافت روزانه همچنان بر دوش زنان باقی می ماند .

نتایج تحقیق نشان می دهد، براساس یافته های این تحقیق ، 151 نفر از پاسخگویان (7/62 درصد) نظافت کلی منزل را به تنهایی انجام می دهند، پنج نفر (دو درصد) از آنان نظافت کلی منزل به عهده همسرانشان است و 47 نفر (5/19 درصد ) در انجام نظافت کلی با همسرانشان مشارکت می کنند. تعداد 38 نفر (8/15 درصد) نیز کار نظافت کلی منزل را به کارگر یا خدمتکار می سپارند که باز هم مسوولیت نظارت بر خدمتکار برعهده زنان است . مقایسه میانگین زمان انجام نظافت کلی منزل بین زن و مرد نشان دهنده اختلاف فاحش ساعات کار این دو در منزل است . میانگین ساعت کار زنان 8/5 ساعت در هفته و میانگین ساعت کار مردان 55/0 ساعت در هفته است .

همچنین نتایج نشان می دهد که 194 نفر (5/80 درصد) از پاسخگویان مسوولیت ظرفشویی را خود به عهده دارند، چهار نفر (6/1 درصد) از آنان همسرانشان مسوول شستن ظرف ها هستند و 35 نفر (5/14 درصد) با مشارکت همسرانشان ظرفشویی می کنند. هشت نفر(3/3 درصد) دیگر از آنان مسوولیت ظرفشویی را به عهده فرزندان و یا دیگر اعضای خانواده گذاشته اند .

یافته های این تحقیق حاکی از آن است که 219 نفر(9/90 درصد) پاسخگویان مسوولیت آشپزی در درون خانواده را خود برعهده دارند، 16 نفر (6/6 درصد) از زنان در پختن غذا با همسران شان مشارکت دارند و تنها دو نفر (8/0 درصد) از همسران در منزل مسوولیت آشپزی را برعهده دارند. میانگین زمانی که زنان صرف آشپزی می کنند 9/10 ساعت در هفته و میانگین زمان صرف شده توسط شوهران 13/0 ساعت در هفته است .