هَمِدان یکی از شهرهای غربی و کوهستانی ایران است که در استان همدان و در دامنه رشته کوه الوند واقع شده‌است. همدان یکی از شهرهای تاریخی-فرهنگی و توریستی ایران به شمار می‌رود که هرودوت بنای آن را در سدهٔ هشتم پیش از میلاد در دوران مادها به‌دست دیاکو ذکر کرده‌است. مادها این شهر را هگمتانه نامیدند و _همدان_ صورت جدید هگمتانه‌است. این شهر در سیصد و شصت کیلومتری جنوب غربی تهران، در ارتفاع ۱۸۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. در مرداد سال ۱۳۸۸ به عنوان یازدهمین کلانشهر ایران معرفی شده و هم اکنون «مجموعه بزرگ شهری همدان» شامل شهرهای همدان، اسدآباد، بهار، لالجین، جورقان، صالح آباد و مریانج است. شهر همدان مرکز شهرستان همدان و نیز مرکز استان همدان است.

محوطهٔ بزرگ میدان مرکزی شهر همدان در زمان سلطنت رضاشاه پهلوی توسط مهندسان آلمانی طراحی شده و به نقشه شعاعی معروف است. ۶ بلوار اصلی بطور موازی به میدان اصلی شهر وصل شده و بزرگراه‌ها بصورت مسیرهای کمربندی اول و دوم، آنها را منقطع می‌کنند. در ابتدای هر بلوار اصلی دو گنبد نقره‌ای رنگ جمعاً به تعداد ۱۲ گنبد به یادگار ۱۲ امام مذهب شیعه و با نام ایشان ساخته شده‌است.

جایگاه تاریخی همدان

همدان، اولین پایتخت نخستین شاهنشاهی در ایران در ۲۷۰۰ تا ۲۵۵۰ سال پیش بوده‌است. این شهر را نخستین شاه ماد بنیان نهاد و آن را در زبان ایرانیان دوران مادها هگمتانه به معنی «جای گرد آمدگان» نامیدند. همدان پایتخت تابستانی شاهان هخامنشی و اشکانی نیز بوده‌است. نام هگمتانه به مرور زمان در دوران ساسانیان به اَهمتان/ اَهمدان و سپس به همدان دگرگون شده‌است. آثار مکشوفه از محوطهٔ باستانی هگمتانه و نیز کتیبه‌های گنج نامه آثاری از آن زمان می‌باشند. آثار تاریخی، فرهنگی متعدد موجود در همدان، موجب شد تا در جلسه مورخ ۱۳۷۰/۲/۲ شورای عالی شهرسازی و معماری کشور، همدان به عنوان یکی از شش شهر تاریخی، فرهنگی کشور شناخته شود، همچنین در سال ۱۳۸۵ مجلس شورای اسلامی در مصوبه‌ای همدان را پایتخت تاریخ و تمدن ایران اعلام کرد. شیر سنگی همدان را اکثر باستانشناسان و مورخین غیر ایرانی یادگار دوران مادها می‌دانند و باستانشناسان داخلی به تازگی آنرا به دوران اشکانی منسوب می‌کنند.

مهاجرت‌های اقوام آریایی‌نژاد ماد از حدود ۳۵۰۰ سال پیش به منطقه غرب ایران و محدوده فعلی استان همدان به تدریج منجر به شکل گیری نخستین حکومت فراگیر به مرکزیت هگمتانه (همدان) در فلات قاره ایران گشت و این حکومت در ۶۵۰ پیش از میلاد در اوج اقتدار خود ضمن چیرگی بر بزرگ‌ترین قدرت سیاسی و نظامی آن روزگار یعنی دولت آشور قلمرو خود ار از شرق به آسیای میانه و در غرب به آسیای کوچک گسترش داد. بر اساس نوشته‌های هرودوت مورخ یونانی به دستور دیاکو نخستین پادشاه ماد در هگمتانه (همدان) پایتخت آنان استحکامات عظیمی شامل ۷ دژ تو در تو و کاخ‌های شاهی برپا شد. بیشتر پژوهندگان علوم تاریخ و باستان‌شناسی بر این باورند که تپه و بناهای امروزی هگمتانه در دل شهر همدان، برجای ماندهٔ بقایای همین تأسیسات می‌باشند. این تپه طی چندین سال اخیر مورد کاوشهای باستانشناسی قرارگرفته و بناهای بدست آمده و کارگاههای کاوش در معرض دید مردم قرار دارد. انجام حفاریهای باستان‌شناسی در تپه‌های گودین نزدیک کنگاور و نوشیجان در ملایر گوشه‌هایی از فرهنگ و تمدن اقوام ماد را در این زمان بر ما آشکار ساخته که از جمله آنها می‌توان به نخستین اشکال خط ونگارش و سکه‌های اولیه و مظاهر فرهنگ دینی و معماری ایرانی اشاره نمود. از دوره هخامنشیان علاوه بر سنگ نوشته‌های میخی گنجنامه همدان تعداد قابل توجهی اشیاﺀ زرین و سیمین و نیز بقایای کاخهای سنگی بیادگار مانده‌است که علاقمندان می‌توانند از آنها در موزه ملی کشور و موزه تپه هگمتانه در همدان بازدید کنند از دوره‌های سلوکی واشکانی در همدان گورستان پارتی و در نهاوند معبدآناهیتا برجای است.

شهر همدان در دوره ساسانی یکی از ضرابخانه‌های این حکومت بوده وسکه‌های متعددی از این دوره در دست می‌باشد. شهر نهاوند نیز در این زمان دارای اهمیت ویژه‌ای بود و دژ مستحکمی در آن قرارداشت و یکی از مراکز ایالات اسپهبد نشین هفتگانه این دوره بود.

کتیبه‌های فارسی باستان به خط میخی از داریوش بزرگ و خشایارشا گنجنامه در همدان

اعراب در یورش به ایران فتح نهاوند را فتح الفتوح نامیدند و گشودن همدان را به سال ۶۴۵ میلادی پس از فتح نهاوند بزرگ‌ترین پیروزی خود بر ساسانیان شمرده‌اند. از آثار این دوره می‌توان به غار قلعه جوق در فامنین و بقایای قلعه‌ای در همان محل اشاره کرد.

ازاین دوره پس از اسلام نیز در نقاط مختلف استان یادمانهای متعددی برجای مانده که اهم آنها عبارت‌اند از: بنای بسیار زیبا و ارزشمند گنبد علویان از دوره سلجوقی – برج قربان – آرامگاه استر و مردخای – بقعه خضر از قرون ۷ تا۹ هجری در همدان امامزده ازناو از دوره سلجوقی در فامنین – امامزاده هود واظهر در رزن و بقعه حبقوق نبی در تویسرکان از قرن هشتم –امامزاده یحیی – امامزاده حسین و امامزاده اسماعیل د ر همدان و نیز کاروانسرای فرسفج و مدرسه علوم دینی شیخ علیخان زنگنه در تویسرکان – آب انبار وسنگ نبشته‌ای معروف به کتیبه آقاجان بلاغی مربوط به بنای یک سد در اسدآباد – یخچال میرفتاح در ملایر وحمام حاج آقا تراب در نهاوند ونیز تعدادی پل شامل پل شکسته (خسروآباد)در اسدآباد- پل کوریجان و آبشینه در همدان پل جهان آباد در فامنین – پل فرسفج و مجموعه بازار در تویسرکان و پل زرامین در نهاوند جملگی از دوره صفوی و بازار, مسجد جامع و میدان امام همدان و بازار ملایر از ابنیه مهم بعداز دوره صفوی.