نكته‌ها

۱ - بالاترين رقم سنى معتادان در ايران را افراد ۲۷ _ ۲۱ساله تشكيل مى دهند.

۲-  افرادى كه به انواع مواد مخدر اعتياد پيدا كرده اند، اغلب اولين تجربه‌شان را به صورت تفريحى و در دوران نوجوانى كسب كرده بودند.

۳ - تشخيص رفتارهاى آشكار دوره نوجوانى از رفتارهاى ناشى از مصرف مواد مخدر دشوار است.

۴ - نوجوانانى كه از بودن در خانواده شان احساس رضايت داشته اند و روابط صميمى بين اعضاى خانواده وجود داشته است، كمتر به دنبال سيگار، الكل و انواع مخدرها بوده‌اند. 

يكى از مشكلات عمده‌اى كه نسل جوان جامعه با آن رو به روست، خطر اعتياد و گرايش به مصرف مواد مخدر است. از آن جا كه مصرف اين گونه مواد (انواع سيگارها، قرص‌ها، مخدرها و... ) در بين جوانان و نوجوانان رو به افزايش است، وظيفه والدين، مربيان و ساير نهادهاى اجتماعى براى آگاه ساختن قشر جوان از عواقب مصرف مواد مخدر به مراتب سنگين‌تر از قبل مى‌‌‌‌شود. آمار نشان مى دهد بالاترين رقم سنى معتادان در ايران را افراد ۲۷ _ ۲۱ساله تشكيل مى‌دهند. با توجه به اين موضوع، والدين و مربيان بايد سعى كنند با استفاده از روش‌ها و آموزش‌هاى لازم، بچه‌ها را از همان دوران كودكى و پيش نوجوانى با آثار زيان‌بار مصرف اين گونه مواد و اثرات و پيامدهاى ناشى از آن بر جسم و روان شان مطلع سازند.

اغلب جوانان با گذر از دوران بلوغ و نوجوانى دچار تغييرات جسمى _ روانى گوناگونى مى‌شوند كه تاثيرات زيادى بر رفتارها و عكس‌العمل‌هاى هيجانى آنها نسبت به اطرافيان مى‌گذارد. احساس نارضايتى، عصبانيت، بى‌حوصلگى، مخالفت، مبارزه‌جويى، عدم همكارى، بى‌اعتنايى و عيب‌جويى از جمله بدخلقى‌هايى است كه زندگى نوجوانان را دشوارتر از پيش مى‌كند. در مواردى اين ويژگى‌هاى رفتارى _ اخلاقى نوجوانان به گونه‌اى است كه آنان را شديداً مستعد آلوده شدن به انواع كجروى‌ها و آسيب‌هاى اجتماعى مى كند. اين نوجوانان ارزش‌ها و معيارهاى اخلاقى والدينشان را كمتر مى‌پذيرند و بيشتر درصدد يافتن استقلال و اثبات خويشتن‌اند.

عوامل موثر در اعتياد جوانان

تحقيقات نشان مى‌دهند، افرادى كه به انواع مواد مخدر اعتياد پيدا كرده‌اند، اغلب اولين تجربه‌شان را به صورت تفريحى و در دوران نوجوانى كسب كرده بودند و به تدريج اعتياد آنان، از حالت تفريح خارج شده و با تكرار و زياد شدن ميزان مصرف، معتاد شده‌اند. از آن جايى كه مصرف مواد مخدر هميشه رو به افزايش است، نوجوان نيز ابتدا با مقدارى كم شروع مى كند و چون با گذشت زمان، مقدار كم اوليه نياز جسمى او را تامين نمى‌كند، مجبور مى‌شود يا مقدار مصرف را افزايش دهد و يا فاصله زمانى مصرف را كوتاه‌تر كند كه در نهايت منجر به وابستگى شديد او به مواد و اعتياد او مى شود. در نظر داشته باشيد، رهايى از تجربيات منفى مكرر بسيار دشوار و طاقت‌فرسا است. گروهى ديگر از جوانان و نوجوانانى كه شروع به مصرف مواد مخدر مى كنند، اظهار مى دارند كه براى فرار از مشكلات و مسائل زندگى روزمره و داشتن احساسى بهتر از احساس فعلى‌شان دست به اين كار زده‌اند. به طوركلى، عوامل متعددى موجب اعتياد جوانان مى شوند كه مهمترين آنها عبارتند از:

۱ _ زمينه‌هاى خانوادگى: الگوهاى نامناسب رفتارى اطرافيان منجر به تقليد كوركورانه نوجوانان از آنان مى‌شود. سيگار كشيدن، نوشيدن الكل، اعتياد به مواد مخدر و ساير كجروى‌هاى اخلاقى در خانواده موجب بدآموزى و زمينه‌سازى براى شروع انحرافات و آسيب‌هاى اجتماعى در بچه‌ها (اعم از كودك و نوجوان) مى‌شود. در چنين خانواده‌هايى نوجوانان به جاى اين كه به فكر انجام فعاليت‌هاى مثبت و سازنده باشند، مدام درصدد يافتن راه‌هايى براى مقابله با آثار اين بحران‌ها هستند و در بدترين شرايط نيز خود درگير آن مى‌شوند.

۲ _ فقر مادى خانواده: به رغم اين كه بين فقر مادى و اعتياد به مواد مخدر هيچ ارتباطى وجود ندارد، ولى عامل مهمى در معتاد شدن جوانان جامعه است، زيرا به دليل فقر و ندارى امكان دسترسى به بسيارى از امكانات آموزشى را از دست مى‌دهند و هيچ تخصص و حرفه‌اى پيشه نمى‌كنند و در نتيجه در بازار كار سهم عمده‌اى ندارند. همين امر موجب كشيده شدن گروهى از جوانان به سمت و سوى فروش مواد مخدر و امكان استفاده از آن قرار مى‌گيرند.

۳ _ عدم آگاهى و كم سوادى: افرادى كه از سواد و تحصيلات كمترى برخوردارند، آسيب‌پذيرتر از افرادى هستند كه نسبت به مضرات و تاثيرات سوء مواد مخدر آگاهى دارند. هر چند نمى توان ميزان تحصيلات افراد را عاملى براى مصرف اين گونه مواد دانست، اما تحقيقات بسيارى نشان مى‌دهند كه هر چه سواد و ميزان تحصيلات قشر جوان بالاتر باشد، كمتر به اعتياد و استفاده از مواد روى مى‌آورند. بر اساس آمار ۶۶ درصد افراد معتاد، سوادى در سطح ابتدايى و كمى نيز در سطح متوسطه داشته‌اند.

۴ _ اختلافات خانوادگى: آمارها نشان مى‌دهند، نوجوانانى كه والدين شان دچار مشكلات و مسائل اخلاقى _ رفتارى هستند، بيشتر در معرض خطر اعتياد و مصرف مواد مخدر هستند. مشكلات رفتارى خانوادگى منجر به عدم امنيت و فشار روانى بر جوانان و نوجوانان مى‌شود و آنان را از محيط امن خانواده دور مى‌سازد. همين امر موجب ارتباط بيشتر او با دوستان و گاه افراد مسئله‌دارى مى‌شود كه زمينه‌ساز بسيارى از مسائل اجتماعى بعدى مى‌شوند.

۵ _ خصوصيات و ويژگى‌هاى جوانان و نوجوانان: در خيلى از موارد مشاهده مى‌شود، نوجوانان و جوانانى كه مضطرب، پريشان، افسرده و منزوى هستند، مرتب دچار شكست‌هاى گوناگون تحصيلى _ اجتماعى مى‌شوند و عزت‌نفس، خويشتن‌دارى و اعتماد به نفس شان را از دست مى‌دهند و به سيگار، الكل، مواد مخدر و... به عنوان مفرى براى رهايى از اين مشكلات روى مى‌آورند.

۶ _ فشار دوستان و هم سالان: گروهى از نوجوانان به دليل سازگارى با دوستان و همسالان‌شان و يك رنگ شدن با آنها چنان موجوديت فردى _ خانوادگى خود را فراموش مى كنند كه در برابر هر تقاضايى سر تسليم فرود مى‌آورند. هر چه روابط بين والدين و فرزندان نوجوان شان كاهش يابد، ارزش همسالان و روابط گروهى براى آنان بيشتر مى‌شود.

 نقش خانواده در آگاه سازى جوانان و نوجوانان

براى پيشگيرى از عادات و رفتارهاى منفى و غيرسالم جوانان و نوجوانان، هيچ گاه نبايد صبر كرد تا آنان با چنين مشكلاتى درگير شوند و آن گاه درصدد يافتن راه حل و شيوه مقابله با آن برآيند. از طرف ديگر، با ناديده گرفتن و يا انكار واقعيات موجود، نه تنها نمى توان مشكلى را حل كرد، بلكه فرصت يافتن راه حل هم از دست مى رود. بهاى پيشگيرى موثر از اعتياد جوانان، همانا هوشيارى هميشگى والدين و اعضاى موثر خانواده است.

جوانى نمايانگر رشد، بلوغ و تشكيل عادات پايدار فردى است. جوانى دوره اى است كه با گذر از انواع هيجان‌ها، آشوب‌ها و آشفتگى‌هاى روحى _ روانى گوناگون به سوى رشد اجتماعى سالم در حال تحول است. نتايج تحقيقات بى‌شمارى نشان مى‌دهند، نوجوانان و جوانانى كه ارتباط صميمانه و نزديكى با اعضاى خانواده‌شان دارند و از بودن در جمع آنها احساس رضايت و شادى مى‌كنند، كمتر به دنبال رفتارهاى ناسالم مى‌روند. از جمله راهكارهاى موثرى كه والدين مى‌توانند به منظور پيشگيرى از اعتياد جوانان و نوجوانان به مصرف مواد مخدر به كار بندند، عبارتند از:

۱ _ معيارهاى «خوب بودن» و «بد بودن» را به فرزندان شان ياد بدهند. ارزش‌هاى پسنديده اخلاقى، رفتارهاى مناسب اجتماعى، انتظارات جامعه از يك نوجوان مسئول، اهميت رشد و بالندگى نوجوان براى پيشرفت اجتماعى كه در آن زندگى مى‌كند و... را به آنها بياموزند.

۲ _ در برابر اجراى مقررات و قوانين حاكم بر خانه، مدرسه و اجتماع جدى، مسئول و هوشيار باشند. رعايت آئين نامه‌هاى انضباطى و ضوابط و قوانين مدونى كه در مدارس اجرا مى‌شوند، مى تواند مانعى بر بسيارى از كج روى‌هاى اجتماعى شوند. اهميت به نظم و انضباط، داشتن رفتارهاى موجه، شيوه تفكر سالم و... از نكات ارزشمندى است كه مى‌توان به نوجوانان و جوانان ياد داد. آنها بايد بدانند كه هر گونه دسترسى به مواد مخدر چه جرايمى به دنبال دارد و چه مجازات‌هايى را بايد متحمل شوند.

۳ _ سعى كنيد الگوى رفتارى خوبى براى فرزندان نوجوان خود باشيد. او همواره نظاره گر اعمال و رفتارهاى شماست. والدينى كه خود، سيگار مى‌كشند و يا در مصرف داروهاى مسكن و خواب‌آور افراط مى‌كنند و يا نگرش و ديدگاه شفاف و مشخصى در برابر مصرف مواد مخدر به فرزندان شان ارائه نمى‌كنند، راه را براى انحراف و تصميم‌گيرى‌هاى نامناسب جوانان هموار مى‌سازند. به اختلاف بين حرف و عمل خود آگاه باشيد. نوجوانان به اين تناقضات بسيار حساس هستند و به راحتى ارزش‌ها و عقايدشان را زير پا خواهند گذاشت.

۴ _ عزت نفس، خويشتن‌دارى و اعتماد به نفس فرزندتان را تقويت كنيد. فرصت‌ها و موقعيت‌هايى براى فرزند نوجوان تان پيش آوريد تا او بتواند پيروزمندانه به اهدافش برسد. او را به دليل توانايى‌ها و استعدادهايش تشويق و حمايت كنيد. اين كار به او كمك مى‌كند تا احساس خوبى نسبت به خودش پيدا كند. برداشت‌هاى جوان نسبت به توانايى‌ها و استعدادهايش مهمترين تاثير را بر عزت‌نفس او مى‌گذارند. هنگامى كه والدين درمى يابند تجربه‌هاى دشوار زندگى، اعتماد به نفس و خويشتن‌دارى نوجوان‌شان را تحت‌تاثير قرار داده است، بايد به او كمك كنند تا با انتخاب راه و مسير درست زندگى، خود را از انحطاط، تسليم و بى‌ارزشى نجات دهد.

۵ _ ارتباط موثر و صميمانه‌اى با نوجوان (و يا جوان) برقرار كنيد. گوش دادن به صحبت‌هاى او، حمايت از رفتارهاى مثبت، پسنديده و سالم، توجه كردن به احساسات و عواطف او و پذيرش بى‌قيد و شرط جوانان و نوجوانان به آنها كمك مى كند تا با ايجاد رابطه‌اى نزديك و صميمانه با والدين خود درصدد مقابله با بحران‌هاى زندگى برآيند. ديدگاه‌ها و اعتقادتان را با صبورى و انعطاف‌پذيرى به جوانان بياموزيد. اجازه دهيد تا با بحث و گفت وگو احساس مسئوليت، ارزشمندى و خودكارآمدى در آنها رشد يابد. در دوران نوجوانى، فرزندان ما دست به شناخت، ماجراجويى، كنجكاوى و خطر كردن مى زنند، در اين جا وظيفه والدين و مربيان است كه سعى كنند با گزينش روش‌هاى معقول و سنجيده راه رسيدن به استقلال فردى و رشد اجتماعى را براى آنها روشن سازند.

۶ ـ فرصت‌هايى براى او ايجاد كنيد تا مسئولانه درباره كارهاى روزانه خودش تصميم‌گيرى كند. به او ياد بدهيد كه چگونه با افراد ديگر اجتماع ارتباط برقرار كند. براى مثال، زمانى كه تنها در جمعى حضور دارد، چه بايد بگويد، چه كار بايد بكند و... در نظر داشته باشيد اگر او فرد شلخته و بى‌بندوبارى نباشد، در مقابل تعارف دوستانش براى سيگار كشيدن و... مطيع نخواهد شد. هر اندازه كه تاثير دوستان و هم سالان جوان بر او زياد شود، نقش والدين و راهنمايانش براى هدايت او كم‌رنگ‌تر خواهد شد. هر اندازه والدين، جوان را به حال خود واگذارند، او را در برابر محيط و اجتماع آسيب‌پذيرتر ساخته‌اند و بعدها براى اين تسليم بايد بهاى سنگين‌ترى بپردازند. والدين بايد با درك تاثير هم سالان بر فرزندشان آنان را براى مقابله با فشارها و تحريكات موجود آماده كنند. توان «نه گفتن» و داشتن رفتارى مستقلانه و صحيح را در آنان بايد تشويق و تمجيد كرد. بايد به جوان ياد داد كه «نه گفتن» او دليل بر احترام او به خودش است. از آنها بخواهيد كه به هنگام احساس خطر، قدرت ترك محل را داشته باشند.

۷ _ نسبت به احساس افسردگى، بى‌حوصلگى و انزواطلبى فرزند نوجوان تان حساس و هوشيار باشيد. نوجوانى كه دچار افكار پريشان و مايوس‌كننده مى شود، قابل تامل و بررسى است، زيرا كه او اساساً پيامدهاى رفتارى خودش را نمى داند. افسردگى براى اين گروه از نوجوانان ممكن است زمينه‌‌ساز بسيارى از آسيب‌هاى اجتماعى مثل روى آوردن به سيگار، مواد مخدر، اعتياد، فحشا، بزهكارى و... شود. والدين بايد رفتارها و عادات فرزندان نوجوان شان را كه احتمال مى دهند به دلايلى منجر به افسردگى در آنان شود، مد نظر داشته باشند.

۸ _ واقعيت‌هاى اجتماع را به فرزند نوجوان (و يا جوان تان) گوشزد كنيد. گروهى از والدين تصور مى كنند با مطرح نكردن مشكلات گوناگون جامعه و سرپوش گذاشتن بر حقايق تلخ زندگى، روش مناسبى براى حمايت از فرزندشان انتخاب مى‌كنند. در حالى كه آنان نياز دارند تا اطلاعات صحيحى درباره مسائل جامعه اى كه در آن زندگى مى‌كنند، بدانند و در اين زمينه و بهترين راهكار آن است كه پدر و مادر سعى كنند با يافتن منابع و مدارك علمى و موثق، اطلاعات و دانسته‌هاى خانواده شان را ارتقا دهند و راهنماى معتمدى براى فرزندان شان باشند. هدايت سالم والدين و مربيان دلسوز بسيار ارزشمندتر از دوستى‌هاى بحران‌زا و دشوار است.

به طور خلاصه آن چه والدين مى‌توانند درباره مواد مخدر به نوجوان شان بياموزند، مى تواند در زمينه پزشكى (آسيب‌هاى بدنى ناشى از مصرف مواد مثل ابتلاى به ايدز، هپاتيت و انواع بيمارهاى قابل انتقال از طريق تزريق)، و يا روانشناختى (آسيب‌هاى رفتارى ناشى از مصرف مواد مثل بزهكارى، فحشا، جنايت و...) و يا حتى عواقب قانونى دستگير شدن همراه با مواد مخدر و مسائل قضايى متعاقب آن باشد. آنها بايد از همان ابتدا «مواد» را نپذيرند. آنها بايد چنان تعليم ببينند كه اساساً هيچ گرايشى به مواد مخدر پيدا نكنند و با قاطعيت تمام، دست رد به سينه دوستان و افراد ناباب جامعه بزنند. جوانان و نوجوانان مى توانند با استفاده از يادگيرى مهارت‌هاى زندگى و شيوه‌هاى حل مشكلات، راه‌هاى مقاومت و استقامت در برابر مصرف مواد را بياموزند. منظور از مهارت‌هاى زندگى، مهارت‌هايى است كه:

•نوجوان را براى ورود به اجتماع و زندگى جمعى آماده مى‌سازند.

•كودك و نوجوان در كنار آموزش علوم و فنون مختلف مى‌آموزد تا بتواند شناخت درستى نسبت به خود، ساير افراد و محيط برقرار سازد و به حل مشكلات خود و اجتماعش كمك كند.

•موجب پرورش استعدادها و توانايى‌هاى نوجوان مى شوند تا او بتواند با چالش‌ها و مشكلات زندگى روزمره مقابله كند.

بالاخره آن كه مهارت‌هاى زندگى عبارتند از مهارت حل مسئله، مهارت تصميم‌گيرى مناسب، مهارت برقرارى روابط اجتماعى با ديگران، اعتماد به نفس براى ورود به اجتماع، شناخت خطرات گوناگون، مهارت تفكر انتقادى، نوعدوستى و همدلى، شناخت هويت ملى خود، احترام به حقوق افراد، توانايى «نه» گفتن به خواسته‌هاى غلط ديگران، شناخت خود و استعدادهاى خود، انتخاب هدف‌هاى واقع بينانه براى زندگى، داشتن تفكر خلاق، روحيه استقلال‌طلبى و مسئوليت‌پذيرى، روش حل اختلاف، داشتن نگرشى مثبت به زندگى و....

نگرش‌ها و عاداتى كه بچه‌ها در دوران كودكى از پدر و مادر خود مى آموزند، پايه و بنيانى براى بسيارى از تصميم‌گيرى‌هاى آينده آنان خواهد بود. اغلب نوجوانان ۱۳ _ ۱۲ ساله شايد هنوز آمادگى پذيرش خطرات و مضرات ناشى از اعتياد را نداشته باشند، اما به راحتى مى توانند درس‌هاى ساده اى درباره نحوه تصميم‌گيرى صحيح، اطاعت از قوانين و مقررات خانه و مدرسه (اجتماع)، نحوه حل مسائل و مشكلات روزانه، مسئوليت پذيرى و تقويت خودپنداره شان ياد بگيرند. به عنوان پدر و مادرى آگاه به مسائل و مشكلات نوجوانان، همواره محبت كردن به آنان را بايد به خاطر داشت، آنها بايد دريابند كه مى توانند به پدر و مادر خود اعتماد كنند و نگرانى‌ها و تشويش‌هاى شان را در زندگى _ هر چه كه باشد _ با آنها در ميان گذارند. نتايجى كه طى پژوهش‌هاى گوناگونى به دست آمده است نشان مى دهد، نوجوانانى كه از بودن در خانواده شان احساس رضايت و خشنودى داشته اند و روابط صميمى و گرمى بين اعضاى خانواده وجود داشته است، كمتر به دنبال سيگار، الكل و انواع مخدرها بوده اند. اين يافته‌ها نشان مى دهند كه قشر وسيعى از خانواده‌ها مى توانند با برقرارى روابط سالم بين اعضاى خود و آموزش‌هاى صحيح و زودهنگام فرزندان خود، آنان را از ابتلا به بسيارى از معضلات و گرفتارى‌هاى گوناگون اجتماعى نجات دهند. هيچ گاه نقش خودتان را بر افكار، انديشه‌ها و آينده قشر جوان جامعه دست كم نگيريد.

• براى اطلاع بيشتر مى توانيد به دو كتاب مشكلات نوجوانى و جوانى، تاليف ابوالقاسم اكبرى و آسيب شناسى كج روى‌هاى اجتماعى، تاليف: دكتر محمد حسين فرجاد مراجعه كنيد.