بی تو به سر نمی‌شود
انتشار آلبوم جدید شجریان به نام آه باران باعث شد تا برویم سراغ کارهای استاد و مرتب کردن همه خاطراتی که از صدای او داریم.
همیشه آمدن یک آلبوم جدید از شجریان خبرساز بوده است. فرقی نمی‌کند این آلبوم یک کار جدید از استاد باشد یا بازخوانی تصنیف‌های قدیمی. حتما ً آن عده که عشق شجریان هستند و عده دیگری هم به خاطر جذابیت نام استاد این آلبوم را تهیه می‌کنند. آلبوم جدید شجریان به نام «آه باران» که آن را با همکاری فرهنگ شریف، فخری ملک پور و یک ارکستر ترکیبی منتشر کرده است، چنین ماجرایی دارد.  هر چند حرف و حدیث‌ها درباره انتشار این آلبوم زیاد بود و انتقادهایی هم به آن وارد شد اما به نظر می‌رسد طرفداران موسیقی ایرانی از این که یک آلبوم جدید دیگر از استاد را می‌شنوند، راضی هستند. ما هم به مناسبت انتشار این آلبوم جدید تصمیم گرفتیم سراغ کارهای استاد برویم و سیر کارهای ایشان را از اول تا حالا دسته‌بندی کرده و پیشنهادهایی برای شجریان گوش دادن ارائه کنیم. یکی از مهم‌ترین اتفاقات در موسیقی ایرانی در سال جدید انتشار آلبوم جدید استاد شجریان با نام «آه باران» است؛ آلبومی ‌که کاملا ً حال و هوای برنامه «گل‌ها» و تصنیف‌ها و آوازهای آن زمان را تداعی می‌کند؛ کاری که حرف و حدیث‌های زیادی را به همراه داشت. از طرفی خیلی از طرفداران موسیقی ایرانی _ به خصوص بزرگترها (از این که یک کار با حال و هوای کارهای نوستالژیک برنامه گل‌ها از استاد می‌شنوند، بسیار خوشحال شدند اما از طرفی دیگر انتقادات زیادی به این کار وارد شد؛ چرا که به نظر خیلی‌ها این کار در حد و اندازه کارهای دیگر استاد نبوده است. البته این انتقاد همان زمانی شروع شد که شجریان از آن گروه 4 نفره همیشگی که شامل علیزاده، کلهر و همایون می‌شد، جدا شد ولی می‌توان گفت این انتقادات با انتشار این آلبوم به اوج خود رسید. هر چند بی‌انصافی است اگر نگوییم شجریان در بازخوانی آثار قدیمی ‌بی‌نظیر است ولی باز هم نسبت به کارهای دیگر شجریان آن کیفیت همیشگی را ندارد. مخصوصا ً در بخش آوازی، آوازهای این آلبوم قابل مقایسه با آوازهایی چون آوازهای «بی تو به سر نمی‌شود» نیست. البته به قول خود استاد، هدف از انتشار این آلبوم گرامیداشت یاد بنان، محجوبی و رهی معیری بوده است. اگر بخواهیم با این دید نگاه کنیم که این آلبوم فقط یک نوع بزرگداشت است، خب جای چندان ایرادی هم ندارد چون 2 تا از تصنیف‌ها به نام‌های «دیدی ای مه» به آهنگسازی حسین یاحقی و «نوای نی» به آهنگسازی مرتضی محجوبی تصنیف‌هایی هستند که بنان آنها را در برنامه گل‌ها خوانده است.

شجریان در اوج
بی تو به سر نمی‌شود
طلایی ترین دوران کار هنری شجریان زمانی بود که با گروه 4 نفره شان که شامل حسین علیزاده، کیهان کیهر و همایون شجریان بود، همکاری می‌کردند. این گروه در اواخر دهه 70 تشکیل شد و کنسرت‌هایی را در دور دنیا انجام دادند. تمام آلبوم‌هایی که از همکاران این گروه تشکیل شد، حاصل اجرای زنده بودند. به همین خاطر حال و هوای بداهه نوازی و فضای اجرای زنده همیشه در این آلبوم‌ها ملموس است. شیوه‌های خاصی که علیزاده و کلهر در نواختن ساز دارند و همین طور آهنگسازی قوی این آثار، جذابیت شنیدن آنها را دو چندان می‌کند. کارهای شجریان در این دوره یک نوآوری در موسیقی، به خصوص در آواز داشت که بعدها خیلی‌های دیگر از آن الگو گرفتند. به ما پیشنهاد می‌کنیم حتی اگر به موسیقی سنتی علاقه چندانی هم ندارید، حتما ً این آلبوم را گوش کنید چون مسلما ً با گوش کردن آنها نظرتان عوض خواهد شد!
آثار این بخش: زمستان است، بی تو به سر نمی‌شود، فریاد، سرود مهر، ساز خاموش.
پیشنهاد ما: بی تو به سر نمی‌شود و فریاد

البته اگر به ما باشد که می‌گوییم تمام آلبوم‌های این بخش را گوش کنید چون همه‌شان شنیدنی هستند. اما اوج نوآوری در این دوره از کارهای شجریان را می‌توانید در آلبوم‌های «بی تو به سر نمی‌شود» و «فریاد» گوش کنید. آوازهای این بخش به صورت بداهه اجرا شده اند و تا حد زیادی با آوازهای پیش از این دوره شجریان تفاوت دارند و البته تصنیف‌هایی که هر کدام در نوع خودشان تک هستند؛ به خصوص تصنیف بی تو به سر نمی‌شود و فریاد که آهنگسازی و اجرای فوق العاده‌ای برخوردارند.

شجریان و گروه‌های کوچک
 یاد ایامی ‌که ...
تقریبا ً از اواسط دهه 60 شجریان ترجیح داد با گروه‌های کوچک تر و 3 _ 2 نفره کار کند. از این دوران کم کم کنسرت‌های خارج از کشور شجریان هم همراه با داریوش پیر نیاکان، جمشید عندلیبی، مرتضی اعیان و گاهی هم همایون شجریان شروع شد. در این میان گاهی با پرویز مشکاتیان و گاهی با محمدرضا لطفی کنسرت‌های چند نفره ای در دور دنیا برگزار می‌کردند. حاصل برگزاری این کنسرت‌ها آلبوم‌هایی شدند که در ذهن علاقه مندان موسیقی ایرانی بسیار خاطره انگیز شدند. هر چند این کارها بهترین کارهای شجریان نبودند اما در زمان خودشان جزو بی‌نظیرها محسوب می‌شدند. در همین زمان‌ها بود که شجریان تصمیم بعضی از آهنگ‌های قدیمی‌ خود را بازخوانی کند. نمونه ای از این تصنیف‌ها را در «معمای هستی» می‌توانید گوش کنید.
آثار این بخش: سرو چمان، پیام نسیم، دل مجنون، یاد ایام، عشق داند، راست پنجگاه، چشمه نوش، شب وصل، معمای هستی، همایون مثنوی و پیوند مهر.
پیشنهاد ما: سرو چمان، یاد ایام
کمتر کسی است که کارهای شجریان را دنبال کند و تصنیف‌هایی چون «سرو چمان»، «یاد ایام» و «سلسله موی دوست» را نشنیده باشد. بیشتر آهنگ‌های این آلبوم‌ها برای عشق شجریان نوستالژیک است. آوازها هم که جای خودشان را دارند، چرا که آوازهای این دوره از پختگی زیادی برخوردارند و به قول معروف خیلی شسته رفته اند. اگر شما از طرفدارهای موسیقی سنتی هستید، توصیه می‌کنم حتما ً این آلبوم را گوش کنید چون این آلبوم‌ها شامل بخشی از تحولات موسیقی ایرانی چه در زمینه آوازها و چه در زمینه تصنیف می‌شوند.

 گروه عارف و شیدا
آوازهای ماندگار
هر چند سابقه گروه و کارهایشان به قبل از انقلاب می‌رسد اما اوج هنرنمایی آنها بعد از انقلاب و در آغاز دهه 60 بود. اگر چه این گروه با خوانندگان متفاوتی کار کرد اما بیشتر افراد، محمدرضا شجریان را به عنوان خواننده اصلی آن می‌دانستند. اعضای این گروه را کسانیتشکیل می‌دادند که هر کدام در دهه‌های آینده برای خودشان وزنه ای در موسیقی ایرانی شدند. شاید بتوان گفت آغاز شکوفایی شجریان و محبوبیت او با کار در کنار همین گروه بود؛ گروهی که بزرگانی چون محمدرضا لطفی، پرویز مشکاتیان، ناصر فرهنگ فر و ... در آن هنرنمایی می‌کردند. کم کم گروه شیدا و عارف از هم جدا شدند و شجریان ترجیح داد کارش را با گروه عارف و پرویز مشکاتیان که آن روزها یار همیشگی شجریان بود. ادامه دهد. کارهای این دوران در نوع خودش بی‌نظیر بود  و آغازگر تحولی در موسیقی ایرانی شد؛ کارهایی چون «بیداد» و «دستان» که شاید دیگر هیچ گاه در کارنامه شجریان تکرار نشوند.
آثار این دوره: بیداد، نوا (مرکب خوانی)، دستان، چهره به چهره
 پیشنهاد ما: بیداد و دستان
شاید یکی از سخت ترین کارها این باشد که به شما بگویند بین چند کار از شجریان بهترین را انتخاب کن! چون بهترین‌ها در کارهای شجریان زیاد هستند و انتخاب از بین آنها مشکل است. اما در این گروه از کارهای شجریان بیداد و دستان چیز دیگری هستند. این 2 آلبوم یک ویژگی شاخص مشترک دارند و آن هم آوازهای آنهاست؛ مخصوصا ً آوازهای چهارگاه دستان که واقعا ً بی‌نظیر هستند و با آنکه چهارگاه از دستگاه‌های مشکل در آواز است اما شجریان به خوبی از پس آن برآمده است. البته نوا هم دست کمی‌از 2 آلبوم قبلی ندارد. اگر شما هم آوازهای ایرانی را دوست دارید. حتما ً این آلبوم‌ها را گوش کنید و از آنها لذت ببرید.

شجریان و گروه‌های بزرگ تر
باران در کویر
از اوایل دهه 70 شجریان به همکاری با گروه‌های بزرگ‌تری روی آورد. همان زمان‌ها بود که گروه آوا تشکیل شد و کنسرت‌هایی را در دور دنیا و ایران برگزار کرد. البته آن زمان اعضای این گروه را بیشتر جوانانی تشکیل می‌دادند که چندان شناخته شده هم نبودند اما کارهای این گروه به سرعت مورد توجه مردم قرار گرفت. کم کم همایون شجریان هم که پیش از این فقط در کنار پدرش تنبک می‌زد، وارد گود خوانندگی شد و هم آوایی با پدر را شروع کرد. این هم به نوع خودش اتفاق جالبی برای طرفداران شجریان بود و همه را به وجد آورد. اما در کنار اینها گاهی شجریان کنار گروه‌های ذیگر هم فعالیت می‌کرد؛ مثلا ً همان اواسط دهه 70 بود که همراه با کیهان کلهر آلبوم به یادماندنی «شب سکوت، کویر» را که حال و هوایی فولکلوریک داشت، منتشر کردند. در کنار این‌ها شجریان چند آلبومی ‌را منتشر کرد که با گروه استادانی که آن زمان در اوج فعالیت خود بودند، ضبط کرده بود.
آثار این بخش: آسمان عشق، خلوت گزیده، راز دل، انتظار دل، رسوای دل، شب سکوت کویر، آرام جان، آهنگ وفا، غوغای عشقبازان، در خیال
پیشنهاد ما: شب سکوت کویر، غوغای عشقبازان
اولین همکاری شجریان و کلهر آلبومی ‌شد که بی تردید می‌توان گفت در موسیقی فولکلور خراسان بی‌نظیر است. از خواندن دو بیتی‌های باباطاهر گرفته تا دوتار نوازی‌ها و همنوازی‌های بی‌کلام این آلبوم، همگی دلنشین هستند. نقطه اوج این آلبوم هم تصنیف معروف «بارون» است.
غوغای عشقبازان حاصل همکاری مجدد گروه آوا و شجریان بعد از سال‌ها جدایی بود؛ البته گروهی که تغییرات زیادی کرده و تقریبا ً می‌توان گفت تنها اسم آن ثابت مانده بود.

شجریان و باز هم شجریان
 وقتی از شجریان بازها حرف می‌زنیم دقیقا ً از چه کسانی حرف می‌زنیم.
شما وقتی می‌خواهید آنهایی را که موسیقی سنتی گوش می‌کنند، تقسیم بندی کنید، به هیچ وجه نمی‌توانید گروهی بیابید که شجریان گوش نکنند. از هر کدام از این گروه‌ها بپرسی، می‌گویند مثلا ً شجریان گوش می‌کنم و ناظری، شجریان گوش می‌کنم و سراج و ... . خب بالأخره طی 40 سال آواز خواندن کارهایی هم پیدا می‌شوند که مخاطب‌ها با سلیقه‌های مختلف آنها را دوست داشته باشند آن عده که طرفدار نوآوری و ابداع در موسیقی سنتی هستند، بیشتر شهرام ناظری گوش می‌کنند، عده‌ای که طبع‌شان عرفانی‌تر است و طرفدار کارهای ملایم ترند، سراج گوش می‌کنند، گروهی که تصنیف‌های شاد و متنوع را می‌پسندند، بیشتر علیرضا افتخاری گوش می‌کنند و ... اما همه آنها یک وجه مشترک دارند؛ این که همگی شجریان هم گوش می‌کنند.

 

گذشته از اینها، کارهای شجریان در موسیقی ما حکم مرجع را پیدا کرده. امروزه دیگر هر کس بخواهد آواز یاد بگیرد، چند تا کاست شجریان می‌دهند دستش و می‌گویند برو گوش کن تا یاد بگیری. تازه یک پله از این بالاتر، یک عده مثل خود استاد معتقدند باید هنرجوی آواز تقلید کند تا یاد بگیرد. به هنرجوی آواز می‌گویند برو کار استاد را گوش کن، هر جا استاد اوج خواند، اوج بخوان، هر جا فرود آمد تو هم فرود بیا و ... وقت ارزیابی کارها هم که می‌رسد، نمره استاد 20 است و بقیه را نسبت به او می‌سنجند.
شاید علت اصلی اش این باشد که در طول این 40 سال همه جور کاری در مجموعه کارهای شجریان پیدا می‌شود. سنت شکنی و ابداع در کارهایش داشته مثل «بی تو به سر نمی‌شود» و «زمستان است»، کارهای نسبتا ً شاد و ریتمیک بین کارهایش داشته مثل «سرو چمان» و «آهنگ وفا» و خلاصه این که هر کس با هر سلیقه ای در موسیقی سنتی سراغ کارهای شجریان برود، دست خالی بر نمی‌گردد.

جدا از همه اینها عده ای هم هستند که کارهای شجریان را دوست دارند فقط به خاطر این که کار شجریان است، همان‌هایی که به‌شان می‌گوییم عشق شجریان. عشق شجریان‌ها کاری به این ندارند که این اثری که از استاد گوش می‌کنند، نسبت به بقیه کارها چطور است و اصلا ً پیشرفت داشته یا پسرفت. عاشقانه کار استاد را گوش می‌کنند و از آن لذت می‌برند.
این گونه افراد نه خودشان هیچ وقت انتقادی به کارهای استاد دارند و نه حتی اجازه می‌دهند کسی در این باره اعتراضی کند. به طور مثال همین آلبوم جدید شجریان به نام «آه باران» با این که موجی از انتقادات را به همراه داشت ولی همچنان از پر فروش ترین‌های بازار بوده و عده ای از این که یک کار دیگر از استاد می‌شنوند، در پوست خود نمی‌گنجند.
حالا همین را مقایسه کنید با کار دیگر خوانندگان سنتی ما. هر چند آنها هم مخاطبان پر و پا قرص خودشان را دارند اما فقط زمانی یک آلبوم از یک خواننده سنتی (غیر از شجریان) معروف و پرفروش می‌شود که کار خلاقانه و جدیدی ارائه کرده باشد.