مفاهیم کلی
وجود یک شی خارجی و خصوصا نرم و سبک ، سریعا موجب ایجاد عطسه می‌گردد تا مواد خارجی ، از بینی خارج شود. داخل حفرات بینی بوسیله بافت پوششی دربرگرفته شده که شامل مژه ، سلولهای بویایی و سلولهای محافظ می‌باشند. اما قبل اینکه شی خارجی بتواند مژه‌ها را به حرکت وادار کند، این شی به غشای مخاطی روی لایه پوششی برخورد می‌کند و همین باعث تحریک سلولهای عصبی واقع در بافت پوششی می‌شوند و پیام به هیپوتالاموس مغز رفته و موجب تشخیص یک بوی خاص می‌شود. اما چگونه عطسه اتفاق می‌افتد؟ برای ایجاد عطسه ، نیاز به حرکت در آوردن مژه‌های سطح پوشش بینی است در واقع ، عطسه بیشتر تحت کنترل حس لامسه است تا چشایی.

رفلکس عطسه
رفلکس عطسه بسیار شبیه رفکلس سرفه است به استثنای اینکه به جای مجاری تنفسی تحتانی مربوط به مجاری بینی است. استیمولوس ایجاد کننده رفلکس عطسه تحریک در مجاری بینی است و ایمپالسهای مرکز رو از طریق عصب پنجم به پیاز مغز تیره می‌روند که در آنجا رفلکس عطسه تحریک می‌شود. به این ترتیب مقدار زیادی هوا به سرعت از طریق بینی عبور می‌کند و به این ترتیب به پاک کردن مجاری بینی از مواد خارجی کمک می‌کند.

زمانی که عطسه روی می‌دهد قفسه سینه شدیدا منقبض می‌شود. در همان زمان جعبه صدا بسته می‌شود بطوری که تا قبل از باز شدن جعبه صدا ، هوا با فشار زیادی در پشت آن جمع می‌شود این حالت انفجاری هوا مقدار زیادی از بلغم و مواد دیگری مانند میکروبهایی را که در بینی جمع شده‌اند را پاک می‌کند و آن را با فشار خارج می‌سازد. این واقعیت که سرفه و عطسه باعث گسترش بیماری می‌شوند حقیقتی انکار ناپذیر است و به کودکان باید آموخت که در موقع عطسه دستمال جلوی دهان و بینی خود بگیرند.

عطسه و نور
مکانیزم ایجاد عطسه بین همه مردم جهان یکسان نیست بطوری که تنها ۲۵ درصد مردم جهان هنگام نگاه به خورشید یا روشنایی زیاد ، عطسه می‌کنند که این عکس‌العمل را عکس‌العمل عطسه آور نسبت به نور گویند. دانشمندان در این مورد نظریات مختلفی دارند. بر اساس یکی از معروفترین نظریه‌ها ، عصب جمجمه‌ای عامل عطسه ، با طریقی عصب بینایی (Optic) مرتبط است. زمانی که عصب بینایی به شدت تحریک شد، منقبض می‌شود. و این فرایند بر عصب جمجمه‌ای عطسه اثر گذاشته و موجب عطسه کردن می‌گردد.

برخی محققان عقیده دارند افرادی که آلرژی دارند استعداد بیشتری نسبت به عطسه در مقابل نور دارند. در یک بررسی وقتی آلرژی آنها درمان شد، عطسه آنها در مقابل نور کاسته می‌شود. نظریه دیگر ، حاکی از آن است که نور ، عصبهای صورت را تحریک و در پی آن مخاط غشای بینی تحریک شده و عطسه اتفاق می‌افتد. در آخر ، اگر چه هر کس به درستی نمی‌داند نور خورشید چرا سبب عطسه می‌شود ولی به نظر می‌رسد این حالت بدون هیچ سود و زیانی برای فرد باشد.

- عطسه و فشار آن
به علت فشار بالای عطسه در پرتاب کردن ذرات از بینی جلوگیری از آن در برخی موارد به پارگی برخی عروق در سر یا گردن می‌انجامد و اگر شدت عطسه خیلی بالا باشد ممکن است یک دنده انسان را بشکند.

- عطسه و تعداد آن
چنانچه تعداد عطسه در حد متعادل باشد، نیازی به پیشگیری از آن نیست و باید بدن را در کاربرد دستگاه دفاعی خود آزاد گذاشت . اما در صورتی که تعداد بالای عطسه باعث آزار فرد گردد باید با داروهای ضد حساسیت آن را درمان کرد چرا که یکی از علایم حاصل از آلرژی ، عطسه می‌باشد. عطسه‌های پیاپی و پشت سر هم معمولا نشانه وجود آلرژی است اما تک عطسه معمولا نشانه سرماخوردگی است. به علاوه در سرماخوردگی به ترشحات بینی ، زرد رنگ است، در صورتی که در آلرژی ترشحات بینی ، بی‌رنگ و رقیق می‌باشد.

- حدیث و دعا در رابطه با عطسه
به نقل از خدمتکار حضرت حجت “عج” آمدده است که آنحضرت به ایشان فرمود: “آیا تو را در مورد عطسه کردن بشارت بدهم؟” گفتم: آری. فرمود: “عطسه علامت امان از مرگ تا سه روز است”. نیز در روایات آمده است بعد از عطسه ، انگشت روی بینی گذاشته و دعای زیر را بخوانید: الحمد…رب العمالمین علی کل حال انی امنت برتکم فاسمعون الحمدالله رب العالمین.

خرافات و عطسه
مردم مختلف در حدود عطسه ، عقاید مختلفی دارند. برخی ، به محض عطسه فال حافظ یا استخاره قرآن را انجام می‌دهند. برخیها لفظا می‌گویند صبر آمد و کار خود را متوقف می‌کنند و اگر موقع بیرون رفتن باشد، حتی ممکن است به خانه برگردند. یا کفشهای خود را نگه به لنگه بپوشند، یا در کفشهای خود نمک بریزند اما همه این اعمال به خاطر چیست؟ به این خاطر است که مردم در مورد عطسه خاطره چندان خوشی ندارند.

مثلا آیا شنیده‌اند کسی در هنگام عبور از خیابان عطسه کرد و همین موجب تصادف او گردید، یا اینکه آیا برایتان اتفاق افتاده وقتی دستتان چایی است عطسه کرده و چایی رویتان و موجب سوختن شما شود. اینها و هزاران مورد دیگر ، از جمله مواردی هستند که اکثر مردم به عطسه و نتایج آن ، به دید منفی نگاه کنند و عطسه بیشتر از آنکه آرامش دهنده و به عنوان یک سیستم دفاعی بدن باشد بلای جان بشر می‌شود.

چشم انداز حبث
با در نظر گرفتن نتایج علمی کنونی در صدد مکانیسمهای دفاعی بدن و از آن جمله عطسه ، اعتقاد به خرافات مساله واهی به نظر می‌رسد اما این عقیده حتی در بین افراد با تحصیلات بالا ، نیز وجود دارد. اما احتمال این می‌رود که در آینده از اعتقاداتی همچون وقت‌گیر و دست و پا گیر ، کاسته شود و جای خود را به توجیهات علمی بدهد.