خشت پزی : خشت پزی یعنی گرفتن آب شیمیایی خاك رس بطوریكه هیدرو سیلیكات آلومینیم به سیلیكات آلومینیم تبدیل شود و در نتیجه خشت دارای استقامت شده و نیروی فشاری تا حدود 100 كیلوگرم بر سانتیمتر مربع را تحمل نماید  این عمل به وسیله حرارتی در حدود 900 درجه سانتیگراد و انجام شود بدین طریق كه تا 100 درجه سانتیگراد آب فیزیكی خشت خشك می شود و تا این درجه آب شیمیایی خاك رس متصاعد می گردد و تا 900 درجه ذرات خاك رس شروع به خمیری شدن نموده و بدین طریق دانه های شن و ماسه درون خشت را به هم می چسباند و خشتبدست می آید.   كوره های خشت پزی به سه دسته تقسیم می شوند :

1 ـ كوره خشت پزی باخشت ثابت و آتش ثابت  2  ـ كوره خشت پزی با خشت ثابت و آتش رونده  3  ـ كوره خشت پزی با آتش ثابت وخشت رونده

انواع خشت ها :

1 ـ خشتهای رسی : الف : خشت های معمولی       ب : خشت های نما      ج : خشت های مهندسی

2 ـ خشت نسوز  3  ـخشت  ماسه ـ آهك   4  ـ خشت های کانگرتی   5  ـ خشت رهای مخصوص

تاریخ استفاذه بشر از خشت پخته برای ساختمان سازی به ۱۰۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد. اما اولین بناهای خشتی در حدود ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در منطقه بین النهرین ساخته شدند. منارجام بزرگترین منار خشتی دنیادرولایت غورباغ های معلق بابل یکی ازعجایب هفت گانه جهان, دیوار چین تنها بنای قابل رویت از کره ماه, مسجد ایاصوفیه از زیباترین بناهای مذهبی, ۸۰۰ کیلومتر سیستم فاضلاب زیر زمینی در لندن و ... در یک نقطه مشترک هستند, این بناها همه از خشت پخته ساخته شده اند.  مهمترین بناهای تمدن های اولیه بشری در حدود ۴۰۰۰ سال قبل در شوش ساخته شد و در زمان داریوش کبیر به اوج خود رسید. اهمیت شوش از نظر باستان شناسی و تاریخ, از آن جهت است که تمامی سبک های مختلف ساختمان سازی از مناطق مختلف جهان باستان به نحوی دوباره در شوش یافت شدند. از اولین آثار معماری این دوره می توان به مقبره امیر منصور سامانی در بخارا  اشاره کرد, که از جایگاهی ویژه در معماری آن دوره برخوردار می باشد. پلان دایره ای, شکل معمول بناهای آن دوره بود, اما در ساخت مقبره سامانی برای اولین بار گنبد کروی بر روی یک پلان مربعی ساخته شد, که خود انقلابی در معماری و ساختمات سازی بود. در این مقبره , گنبد کروی سنبل آسمان, مکعب زیر آن سنبل کعبه و تلفیق این دو با هم, سنبل جهان است. تا قبل از پیدایش سرامیک,حکاکی بر روی سنگ, هنری بسیار مشکل و بر روی خشت غیر ممکن بود, ولی در مقبره سامانی از این شیوه به نحو شایسته ای استفاده شده است. به جرئت می توان گفت مرکز بناهای خشتی اسلامی در قرون وسطی, افغانستان  بوده است. حاکمان مختلف این دوره از سلجوقیان تا مغول ها و تیموریان دارای سبک های مختلف معماری بوده اند, که در تمامی آن ها خشت مشترک است. پایان دوره حکومت صفویان که مقارن با دوران رنسانس است را می توان پایان دوره استفاده از خشت برای نمای ساختمان به عنوان سمبل معماری اسلامی دانست.

خشت از قدیمی ترین مواد ساختمانی است که قدمت آن بنا به عقیده برخی از باستان شناسان به ده هزار سال پیش می رسد. در افغانستان  بقایای کوره های سفال پزی و خشت پزی در شوش و سیلک کاشان که تاریخ آنها به هزاره چهارم پیش از میلاد می رسد پیدا شده است.
همچنین نشانه هایی از تولید و مصرف خشت در هندوستان به دست آمده که حاکی از سابقه شش هزار ساله خشت در آن کشور است وازه خشت بابلی و نام خشت هایی بوده که بر روی آنها منشورها  قوانین و نظایر آنها را می نوشتند گمان می رود نخستین بار از پخته شدن خاک دیواره ها و کف اجاق ها به پختن خشت پی  برده اند.  
کوره های خشت پزی ابتدایی بی گمان از مکان هایی تشکیل می شده که در آن لایه های هیزم و خشت متناوباً روی هم چیده می شده است. فن استفاده از خشت از آسیای غربی به سوی غرب مصر و سپس به روم و به سمت شرق هندوستان و چین رفته است در سده چهارم اروپایی ها شروع به استفاده از خشت کردند ولی پس از مدتی از رونق افتاده و رواج مجدد از سده 12 میلادی بوده که ابتدا از ایتالیا شروع شد.
در افغانستان باستان ساختمان های بزرگ و زیبایی بنا شده اند که پاره ای از آنها هنوز پا بر جا هستند.
نظیر مسجدجامعه هرات  در غرب کشورعزیزما ، آرامگاه سلطان محمودغزنوی را که با خشت ساخته اند انواع خشت در افغانستان  قدیم درافغانستان هر جا سنگ کم بوده و خاک خوب هم در دسترس بوده است خشت پزی و مصرف خشت معمول شده است اندازه خشت ایلامی   حدود 10×38×38 سانیتی متر بوده پختن و مصرف خشت در زمان تیموریان گسترش یافته و در ساختمان های بزرگ مانند آتشکده ها به کار رفته است اندازه  خشت این دوره جدود 44×44×7 تا 8 بوده است و بعد های آن 20×20×3 تا4 سانتی متر کاهش یافت. در فرش کردن کف ساختمان از خشت بزرگتری به نام ختایی به ابعاد 5×25×25 سانتی متر و یا بزرگتر از آن به نام نظامی در ابعاد 40×4×5 سانتی متر استفاده می شده است از انواع دیگر خشت در گذشته قزاقی می باشد که پیش از جنگ جهانی اول روسها آن را تولید می کردند که ابعاد آن خشت 5×10×20 بوده است آشنایی باخشت  و مواد اولیه آن خشت نوعی سنگ مصنوعی است که از پختن خشت خام و دگرگونی آن بر اثر گرما به دست می آید خاک خشت مخلوطی است از خاک رس ماسه فلدسپات سنگ آهک سولفات ها سولفورها فسفات ها منرال های آهن منگنز منیزیم سدیم پتاسیم مواد منرالی دیگر و...
مراحل ساخت خشت عبارتند از :

 کندن و استخراج مواد خام
آماده سازی مواد اولیه
قالب گیری
خشک کردن
تخلیه و انبار کردن محصول
انواع کوره های خشت پزی:
پس از خشک شدن خشت ها را در کوره می چینند طرز چیدن آنها طوری است که بین آنها فاصله وجود دارد تا گازهای داغ و شعله بتواند از لای آنها عبور کند کوره های خشت پزی سه نوع هستند:
کوره تنوره ای  هوفمان و تونلی
قابل ذکر است که کوره های تونلی مدرن ترین کوره های خشت پزی می باشند که در آنها سرامیک های ممتاز و صنعتی نیز می پزند ویزگی های خشت خوب باید در برخورد با خشت دیگر صدای زنگ بدهد صدای زنگ نشانه سلامت توپری و مقاومت و کمی میزان جذب آب آن است خشت خوب باید در آتش سوزی مقاومت کند و خمیری و آب نشود رنگ خشت خوب باید یکنواخت باشد و همچنین باید یکنواخت و سطح آن بدون حفره باشد سختی باید خشت به اندازه ای باشد که با ناخن خط نیفتد
انواع خشت غیر رسی  و اشکال آن:
خشت جوش خشت خاص در صنعت سفال پزی است که در کشورهای صنعتی دارای اهمیت ویزه ای است از این خشت برای نماسازی تعمیرات  فرش کف پیاده روها پوشش بدنه و کف آبروها و مجراهای فاضلاب و تونل ها و ساختن دودکش ها فرش کف کارخانه ها ذخیره گاهای کشاورزی و سالون های دامداری پرورش پرنده ها حوض های صنعتی و جز اینها استفاده می شود           

 سعید شایان