جشن تیرگان یا آب پاشان و وارتاوار

آندرانیک هُویان

از كهن‌ترین جشن‌های مشترك ایرانیان و ارمنیان، جشن تیرگان یا وارتاوار است. در ایران باستان هر روز از روزهای ماه، نامی خاص داشت كه معمولا نام یكی از ایزدان بود. هنگامی كه نام روز و ماه با هم موافق می‌افتاد، آن روز را جشن می‌گرفتند. سیزدهمین روز ماه، تیر نام داشت. در روز سیزدهم تیر (روز تیر در ماه تیر) جشن تیرگان برگزار می‌شد. مردم ایران‌زمین در این روز به یكدیگر آب می‌پاشیدند. تقی‌زاده در كهن‌ترین سندی كه به برگزاری جشن تیرگان اشاره كرده، چنین نوشته است:

« ... در بابِل سه عید دارند و در مَدی سه عید... اعیاد مدی: نوسردی، تَریسكی و مهرنكی. در تَلمودِ  بابلی، اعیاد ایرانیان را چهار عید ذكر می‌كند. تریسكی همان تیرگان است». ¹

در تلمود، همان‌گونه كه لازارس گولدشمیت مترجم تلمود به زبان آلمانی اشاره كرده است، عدد جشن‌ها چهار است، ولی در تلمود اورشلیم كه فقط نام سه جشن مادها آمده است اسامی نسبتا واضح‌تر است. این نام‌ها عبارت است از موتردی، تریسكی، مهرنكی كه به آسانی می‌توان تشخیص داد كه همان نوسرد، تیرگان و مهرگان است.

ابوریحان بیرونی از نخستین نویسندگان ایرانی است كه درباره تیرگان مطالبی نوشته است و علت برگزاری جشن تیرگان را جنگ افراسیاب تورانی و منوچهر ایرانی دانسته است، و تیری كه آرش برای تعیین مرز ایران و توران و خارج شدن ایرانیان از حصار انداخته است² . ابوریحان بیرونی در جایی دیگر درباره جشن مهرگان چنین نوشته است: «در این روز مردم به یكدیگر آب می‌پاشند و برخی گفته‌اند علت این است كه در كشور ایران دیرگاهی باران نبارید و ناگهان روزی نعمت ببارید و مردم به روز بارانی تبرك جستند و از این آب باران به یكدیگر پاشیدند و این كار در ایران مرسوم بماند».³

در روزگار صفویان، جشن آبریزگان در بیش‌تر نقاط ایران برگزار شد. شاه عباس به این جشن شادی‌آفرین سخت علاقه داشت. پس از صفویه، در جشن تیرگان در بعضی نقاط ایران  تغییراتی پدید آمد. در استان گیلان و مازندران جشن تیرگان بعد از نوروز مهم‌ترین عید شناخته شد و در عصر روز جشن تیرگان به نام «تیرما سیزده شو» برگزار می‌گردید و تا كنون به همان روش ادامه دارد.

 در ارمنستان باستان گاه‌شماری ارمنیان مانند ایرانیان بود و یك سال خورشیدی عبارت بود از دوازده ماه سی‌روزه كه پنج روز (خمسه مسترقه) را به آخر ماه دوازدهم می‌افزودند و جمعا سیصدو‌شصت‌و‌پنج روز می‌شد.

ارمنیان روز اول خمسه مسترقه جشنی باشكوه برپا می‌كردند كه آن را وارتاوار می‌گفتند. در این جشن مردم به یكدیگر آب می‌پاشیدند، كبوترپرانی می‌كردند و مسابقات ورزشی ترتیب می‌دادند.

تاپانسیان مؤلف كتاب پرنقش آرایِ زیبا می‌نویسد: به روایتی جشن وارتاوار جشن الهه آستغیك بود و گریگور مقدس این عید بزرگ پیش از مسیحیت را روز برگزاری عید تجلی حضرت مسیح(ع) اعلام كرد.⁴

پاره‌ای از نویسندگان بر این عقیده‌اند كه كلیساهای دیگر مسیحی جشن تجلی حضرت مسیح(ع) را از وارتاوار ارمنیان اقتباس كرده‌اند.

هم‌اكنون نیز ارمنیان در سراسر جهان این عید كهن را جشن می‌گیرند و بر روی یكدیگر آب می‌پاشند. در سال 1389 شمسی جشن تیرگان یا آب‌پاشان ایرانیان در روز سیزدهم تیرماه و جشن وارتاوار ارمنیان روز یازدهم مرداد ماه برگزار شد.

جشن وارتاوار به عنوان یكی از اعیاد مسیحیت، نودوهشت روز پس از عید كریسمس بین بیست‌وهشتم ماه ژوئن تا اول ماه اوت برگزار می‌شود و روز برگزاری این جشن سی‌وپنج روز تغییر می‌كند.

مأخذ

1- حسن تقی‌زاده/ بیست‌مقاله تقی‌زاده/ ترجمه و نشر كتاب تهران،1346/ چاپ دوم، ص 522

2- ابوریحان بیرونی/ آثارالباقیه عن القرون الخالیه/ترجمه اكبر داناسرشت/ نشر ابن‌سینا،1352/ ص249

3- همان، ص 264

4- اورمانیان/ فرهنگ مراسم/ چاپ لبنان آنتیلیاس، 1935/ ص33

دوهفته نامه "هويس" شماره 86