ماه تنها قمر سیارهٔ زمین
است. میانگین فاصله ماه تا زمین ۳۸۴٬۴۰۳ کیلومتر و قطر ماه ۳٬۴۷۶ کیلومتر
است. کره ماه نزدیکترین جرم آسمانی به زمین محسوب می‌شود. مهتاب نوری ست
که از خورشید آمده و از سطح ماه رو به کره زمین بازتابانده شده. نور تقریباً در مدت ۱٫۳ ثانیه فاصله بین زمین تا ماه را طی می‌کند. نشانهٔ نجومی ماه ☾ است.
در سال ۱۹۶۹ سازمان ناسا اعلام کرد که نخستین فضانوردان به نام‌های نیل آرمسترانگ و باز آلدرین در قالب پروژه آپولو بر سطح ماه فرود آمدند.
نیم‌کره‌ای از ماه به طور دائمی رو به زمین قرار دارد که سمت پیدای ماه نامیده می‌شود. نیمه پنهان ماه را سمت پنهان ماه می‌نامند. ماه هر سال ۲ سانتیمتر از زمین دور می‌شود
| قطر استوایی |
۳۴۷۶ کیلومتر |
| فشردگی دو قطب |
۰.۰۰۲ کیلومتر |
| ثقل سطحی در مقایسه با زمین(۱) |
۰.۱۶۵ |
| سرعت گریز |
۲.۳۷ کیلومتر بر ثانیه |
| تمایل محور نسبت به سطح مدار آن |
۱.۵۳ درجه |
| سطح |
۳۸ میلیون کیلومتر مربع |
| دما |
منفی ۱۷۳ (شب) مثبت ۱۱۷ (روز) |
| زمان گردش دور زمین |
۲۷ روز و ۷ ساعت و ۴۳ دقیقه |
| مرتفع ترین قله |
۱۱۳۵۰ متر |
شرایط ماه
بر خلاف زمین، ماه نه دارای آب است، نه هواکره،
نه زندگی و نه میدان مغناطیسی. نمی‌توان گفت که ماه کاملاً غیر فعال است،
زیرا «ماه لرزه» را باید نشانه‌ای از وجود نوعی حرکت در درون آن دانست.
قطعاً ماه در دوران گذشته، آتشفشانهایی
داشته است؛ اما غالب حفره‌هایی را که در آن می‌بینیم، نتیجه اصابت سنگهای
آسمانی در اولین روزهای شکلگیری آن است. بعضی از این حفره‌ها عظیم اند عمق
حفره نیوتون ۸٬۰۰۰ متر است. هنگامی که سفینه فضایی شوروی به نام لونا ۳
از پشت ماه عکس گرفت، دانشمندان دیدند که روی پنهان ماه درست مانند روی
آشکار آن نیست. در آنجا، تعداد حفره‌ها بسیار بیشتر بود؛ اما به طور کلی،
از حفره‌های روی آشنای ماه کوچک‌تر بودند.
تاثیرات ماه بر زمین
ماه و در کل کیهان بر آب و بویژه آب دریاها و اقیانوسها (جزر و مد) و
حتی آب درون بدن جانوران و انسان و گیاهان تاثیرات ویژه‌ای دارند. که این
تاثیرات در برخی روزها کم و زیاد می شوند.
شکل گیری ماه
دهانه‌های برخوردی بر سطح ماه.
ماه و زمین بطور هم‌زمان و حدود ۴.۵ میلیارد سال پیش شکل گرفتند. اینکه
ماه دقیقا چگونه بوجود آمده هنوز معلوم نشده‌است. ممکن است همراه با زمین
در اوایل شکل گیری منظومه شمسی شکل گرفته باشد، یا اینکه بعدها جذب میدان جاذبه شده و در مدار قرار گرفته‌است. نظریه‌ای که بیش از سایر نظریه‌ها پذیرفته شده این است که ماه از برخورد یک سیارک به اندازه مریخ
به زمین بوجود آمده‌است. اثرات متقابل جاذبه‌های زمین و ماه بر همدیگر
باعث افزایش مدت حرکت وضعی هر دو جسم شده‌است. به‌عنوان مثال، زمانی مدت
حرکت وضعی زمین (طول شبانه روز) فقط ۱۰ ساعت بود، اما این زمان به ۲۴ ساعت
کنونی افزایش یافته‌است. اگر این روند همچنان ادامه پیدا کند، طول ماهها
به ۴۷ روز خواهد رسید. اما مقیاس زمانی این روند بسیار طولانیتر از طول
عمر خورشید بوده، بنابر این منظومه شمسی عمر کافی برای رسیدن به آن زمان
را نخواهد داشت. قطر خورشید ۴۰۰ برابر قطر ماه و فاصله آن از زمین نیز ۴۰۰
برابر فاصله ماه از زمین است. این اتفاق باعث می‌شود تا هم ماه و هم
خورشید به یک اندازه به نظر رسیده و در هنگام کسوف تمام سطح خورشید گرفته
شود.
چرا ماه به روی زمین سقوط نمی‌کند
زمین با نیروی گرانش ماه را به سوی خود می‌کشد. اگر انسان ماه را که در
حقیقت بی وقفه به دور سیاره ما می‌چرخد، از گردش باز می‌داشت، ماه فقط
برای مدت کوتاهی ثابت می‌ایستاد، آنگاه با سرعتی فزاینده به سمت زمین
می‌شتافت و در نهایت با آن برخورد می‌کرد. البته این عمل میسر نیست. ماه
از همان زمانهای اولیه با سرعتی برابر ۳۶۵۹ کیلومتر در ساعت به دور زمین
در حال گردش بوده‌است. در اثر این حرکت گردشی، یک نیروی گریز از مرکز
به سمت خارج ایجاد می‌شود، که درست به اندازه نیروی گرانش زمین که به سمت
داخل کشش دارد، است. این دو نیروی مخالف، اثر یکدیگر را بطور متقابل خنثی
می‌کنند، به نحوی که ماه هموراه بر مدار خود باقی می‌ماند.
دهانه‌ها و دریاوارها
تابلویی از کره ماه و خورشید متعلق به قرن هفدهم میلادی.
بیش از ۳.۵ میلیارد سال پیش، سطح ماه به شدت توسط شهاب‌سنگ‌ها
بمباران شد و گودالهای زیادی به نام دهانه در سطح آن بوجود آمدند. وسعت
بعضی از این دهانه‌های برخوردی به ۳۰۰ کیلومتر (۱۸۵ مایل) می‌رسد که توسط
دیواره‌هایی از کوههای سنگی که بر اثر برخورد شهاب سنگها بوجود آمده‌اند،
محصور شده‌اند. بعضی از گودالها، دیوارهای تراس دار یا حلقه‌های کوهستانی
هم مرکز داشته و در اکثر آنها قله‌هایی نیز وجود دارند. دهانه‌هایی که
رگه‌های بزرگ و درخشان توف نام دارند، بسیار تماشایی هستند. تعدادی از گودالهای بزرگ‌تر از گدازه آتشفشانی پر شده و دریاهایی در سطح ماه بوجود آورده‌اند.
سوی رو به زمین کره ماه (سوی نزدیک)، ظاهری بسیار متفاوت نسبت به سوی
دور آن دارد. علت آن اینست که پهنه‌های زیادی از این سوی ماه بر اثر
فعالیت‌های آتشفشانی با گدازه‌های تیره‌رنگ پوشیده شده‌اند و آبگیروارهای گوناگونی را بوجود آورده‌اند ولی سوی دور ماه همچنان به شکل قدیم یعنی آکنده از گودال باقی مانده‌است.[۱]
هلال و بدر چگونه تشکیل می‌شود
خورشید خود می‌درخشد، ماه را از این رو می‌بینیم که خورشید به آن
می‌تابد. اگر آن روی ماه که به سوی ماست، بطور کامل مورد تابش خورشید قرار
گیرد، ما ماه را بصورت قرص کامل و به عبارت دیگر در حالت بدر مشاهده
می‌کنیم. اگر نور خورشید فقط قسمتی از آن روی ماه را که بسوی ماست در بر
گیرد، ما ماه را بر حسب میزان تابش نور بصورت هلال باریک نوری، نیم قرص و
یا به صورت یک گلوله تقریباً گرد نورانی می‌بینیم. این پدیده‌های نوری را
فازها یا صورتهای مختلف ماه می‌نامند.
هنگامی که ماه در جهت تابش خورشید قرار گیرد، دیده نمی‌شود، زیرا در
تابش شدید خورشید محو می‌گردد و علاوه بر این، آن روی ماه که بسوی ماست
مورد تابش واقع نمی‌گردد. این وضعیت را ماه نو
می‌نامیم. اکنون ماه بر روی مدار خود به حرکت ادامه می‌دهد و پس از چند
روز به طور محسوسی در سمت چپ و یا در شرق خورشید واقع می‌شود. در این
وضعیت قسمت کوچکی از نیمه رو به زمین ماه، تحت تابش نور خورشید قرار
می‌گیرد. در این دوران ماه را در اوایل شب بصورت داس باریکی که البته روز
به روز بر قطر هلال آن افزوده می‌شود، مشاهده می‌کنیم، زیرا در این وضع
ماه بعد از خورشید غروب می‌کند.
تقریباً یک هفته پس از ماه نو، از دید ناظر زمینی، ماه دقیقا از پهلو
مورد تابش نور خورشید واقع می‌شود. در این حالت انسان نیمی از ماه را
تاریک و نیم دیگر را روشن می‌یابد؛ این وضعیتیک‌چهارم نخست
نامیده می‌شود. دوباره یک هفته بعد، ماه از دید این ناظر، دقیقا در مقابل
خورشید قرار می‌گیرد. در این حالت ماه به صورت قرص کامل نورانی می‌شود، که
به آن بدر (یا در اصطلاح عامیانه ماه شب چهاردهم) می‌گویند.
از این حالت به بعد از قطر قسمت نورانی ماه کاسته می‌شود. تقریباً هفت روز پس از بدر، دوباره یک‌چهارم دوم
حادث می‌شود. ماه در این حالت از دید ناظر زمینی اکنون در سمت راست یا در
غرب خورشید قرار دارد و به عبارت دیگر قبل از طلوع خورشید در آسمان
صبحگاهی پدیدار می‌شود، تا بالاخره دوباره به وضعیت ماه نو می‌رسد.
گام‌های ماه
همیشه ۵۰ درصد سطح ماه در معرض نور خورشید قرار دارد. میزان ناحیه روشن
ماه، به موقعیت ماه نسبت به زمین و خورشید بستگی دارد. اندازه ناحیه قابل
رویت، از کاملاً تاریک تا ماه کامل متغیر است. این دوره کامل هشت مرحله
دارد که اهله ماه نامیده می‌شوند. چرخه گام‌های ماه، هر ۲۹.۵۳ روز کامل می‌شود.
برنامه‌های اکتشافی
از آنجا که ماه نزدیکترین جرم آسمانی به ماست، و از آنجا که تا به حال
چندین بار فضانوردان آمریکایی بر سطح آن فرود آمده‌اند و در نواحی کوچکی
از آن به کاوش پرداخته‌اند، اطلاعات زیادی درباره آن داریم. برنامه‌های فضایی آپولو که در دههٔ ۱۹۶۰ بسیار موفق آمیز بودند، دیگر تکرار نشدند؛ زیرا پر خطر و پر هزینه بودند. وقتی در قسمت فرماندهی آپولو ۱۳ انفجاری رخ داد و سفینه فقط توانست سریع به زمین باز گردد، هیچ کس در مخاطره آمیز بودن آن برنامه‌ها شک نکرد.
در سال 2009 ناسا یک موشک سایوز را از زمین به سمت ماه شلیک کرد و مواد
تشکیل دهنده ماه بر اثر برخورد به ارتفاع 150 متری بلند شد. با این آزماش
مشخص شد در ماه مقدار بسیار زیادی آب وجود دارد.
پروژه‌های ماه در ایران
ایرانی‌ها اگرچه تا کنون به ماه، فضا پیما ارسال نکرده‌اند، اما فعالیت
های رصدی زیادی در این زمینه انجام داده‌اند. تصویر برداری از ماه آن هم
با زمینه‌های هنری و نجومی از طرفداران زیادی در ایران برخوردار است. گروه
دیگری ماه را هموراه زیر نظر دارند و هر رویدادی را که به نحوی با آن در
ارتباط باشد از نظر دور نمی‌دارند. تعداد بسیار زیادی هم هلال اول و آخر
ماه را برای تصحیح تقویمهای اسلامی به صورت دائم رصد می‌کنند(پایگاه رویت هلال). در این میان رصدخانه کوثر.1 هم با همکاری ماه شناسان داخلی و خارجی کاوشگر مجازی ماه را به زبان فارسی به عنوان دائره المعارف تصویری ماه اجرا نموده‌است.
ماه در اساطیر
تصویری از یک طرح پایگاه در ماه
در اساطیر میان‌رودان خدای ماه را ایزدبانو سین می‌نامند.
منابع
- ^
ابن سینا، حدود یا تعریفات با مقدمه و تعلیقات مترجم همراه با متن عربی،
ترجمهٔ محمد مهدی فولادوند، دوم. تهران: انتشارات سروش ۱۳۶۶
- ↑ آسیموف، ایزاک، ماه زمین، ترجمه محمدرضا غفاری، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم ۱۳۷۴، ص۳۱
کلیه حقوق تحت مجوز