از نظر اسلام این کار اهمیت بسیاری دارد زیرا مناسبتهای دین اسلام بر مبنای گاه‌شمار قمری تنظیم شده، از جمله رؤیت هلال ماه مبارک رمضان که نویدبخش ظهور خوبیها و ایجاد فرصت و بستری برای خودسازی و نزدیکی هر چه بیشتر به خالق هستی است.

گردش ماه موجب می‌شود ناظر زمینی آن را به حالتهای مختلفی ببیند که دلیل آن تغییر زاویه خورشید، ماه و زمین است. هنگامی‌که ماه بین زمین و خورشید قرار دارد هیچ بخشی از ماه برای ناظر زمینی روشن نیست.

اصطلاحا به این لحظه مقارنه ماه و خورشید یا ماه نو گفته می‌شود. در واقع مقارنه لحظه تولد ماه است . شاید به نظر برسد که در هر ماه قمری باید یک خورشید گرفتگی داشته باشیم ولی از آنجا که صفحه مدار ماه با صفحه مدار زمین به دور خورشید زاویه می‌سازد بنابراین در برخی موارد سایه ماه از بالا یا پایین صفحه مدار زمین می‌گذرد و خورشید گرفتگی اتفاق نمی‌افتد.

 

هر چه سن هلال ماه بیشتر باشد، رؤیت آن آسانتر است. با افزایش سن هلال، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و سطح درخشان آن بیشتر می‌شود. عوامل مختلفی در رویت هلال ماه مأ هستند:

 

مدت مکث: هلال های شامگاهی پس از غروب خورشید، غروب می‌کنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه مدت مکث گفته می‌شود. هر چه مدت مکث بیشتر باشد ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریکتر و امکان رؤیت فراهم می‌شود. مدت مکث هلال‌های باریک کمتر از یک ساعت و در برخی از موارد کمتر از 40 دقیقه است. چنین هلال‌هایی بلافاصله پس از غروب خورشید قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر باید دقایقی تحمل کند تا شرایط مناسب فراهم شود.

 

 چون هلال ماه شامگاهی پس از غروب خورشید مشاهده می‌شود. هر چه نسبت به زمان مقارنه ماه، خورشید دیرتر غروب کند، سن و جدایی زاویه ای هلال افزایش می‌یابد. بنابراین هر چه به سمت نواحی غربی برویم شرایط رؤیت هلال بهتر می‌شود.

فاصله ماه از زمین: با توجه به اینکه مدار ماه به دور زمین بیضی است بنابراین مطابق قانون دوم کپلر سرعت گردش ماه به دور زمین ثابت نیست. اگر مقارنه زمانی اتفاق بیفتد که ماه در حوالی حضیض مدارش باشد با سرعت بیشتری از خورشید فاصله می‌گیرد و جدایی آن سریع تر افزایش می‌یابد. چنین هلالی در مقایسه با هلال ماه هم سن که در اوج است به مراتب راحت تر رؤیت می‌شود.

 

در تقویم هجری قمری قراردادی ماه های به طور متوالی 29 و 30 روز در نظر گرفته می‌شود. در تقویم هجری قمری مورد استفاده کشورهای اسلامی ‌بر اساس معیارها و ضوابطی 29 یا 30 روزه بودن ماه تعیین می‌شود. مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه 29 ام ماه رؤیت شود، آن ماه به پایان رسیده است و فردا روز اول ماه بعد است ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز 29 ام رویت نشد ماه 30 روزه است.

 

به دلیل اهمیت نجومی ‌و فقهی پیش بینی رؤیت هلال ماه همواره مورد توجه منجمین اسلامی‌بوده است. مشکل تقویم هجری قمری از سه مقوله نجومی‌، انسانی و فقهی قابل بررسی است. امروزه با وجود نرم افزارهای نجومی‌مختلف محاسبه موقعیت و مشخصات ماه کار ساده ای است ولی از آنجا که مسئله رؤیت یک امر انسانی است و بحث رؤیت امری است که با توجه به افراد و شرایط مختلف متغیر است بنابراین باعث بروز عدم قطعیت در پیش بینی می‌شود.

اما دو فتوای اصلی برای رؤیت ماه وجود دارد. یکی اینکه امکان رؤیت هلال برای فرد است که در یک مکان خاص زندگی می‌کند و باید خود، ماه را ببینند تا اول ماه اثبات شود.

دوم اینکه اگر در جایی هلال رؤیت شود، در تمام کره زمین یعنی هر جایی که در آن لحظه شب باشد، فردای آن اول ماه خواهد بود که این برای همه ممکن است.

 

در کشور ما برای رفع هر گونه شبهه و نگرانی، ستادهای خاصی فعال هستند که به طور ویژه به امر استهلال می‌پردازند، برای ماه مبارک رمضان و عید فطر نیز گروهها تعیین شده در نقاط مختلف کشور مستقر و مشاهدات خود را به پایگاههایی که در دفتر مقام معظم رهبری استقرار دارند گزارش کرده و نتیجه نهایی از سوی رهبری اعلام می‌شود.

 

 در ماه مبارک رمضان یکی از مباحث مهم فرهنگ عامه به شمار می‌آید. در این ماه تلاش می‌شود گوشه‌هایی از سنن و باورهای مردم ایران به نقل از کتاب "رمضان در فرهنگ مردم" نوشته احمد وکیلیان مورد بررسی قرار گیرد.
مردم ماه مبارک رمضان را با رویت هلال آغاز می‌کردند مگر آنکه ماه شعبان سی روز بود یا حاکم بلد روز آغاز ماه را قبلا تعیین و مردم را به روزه گرفتن حکم می‌کرد.

 

در شهرستان یزد برای رویت ماه مردم غروب روز آخر ماه شعبان به بالای مناره ها، گلدسته‌ها، تکیه‌ها، پیش طاق مساجد و پشت بام‌ها می‌رفتند و با نگاه دقیق در آسمان به جستجوی ماه می‌پرداختند و در صورت مشاهده ماه اعمال مخصوص ماه رمضان را به جا می‌آوردند. همگانی شدن مراسم آغاز ماه رمضان در صورتی بود که " اعلم بلد" به آن حکم می‌کرد و برای اینکه او به آغاز ماه حکم کند باید شخصا ماه را می‌دید یا به گفته عده زیادی که ماه را دیده بودند یقین حاصل می‌کرد و یا به قول دو نفر مومن عادل اکتفا می‌کرد.

 

اعلم بلد بعد از به جا آوردن نماز جماعت مغرب و عشا به منبر می‌رفت و ضمن خواندن خطبه، آغاز ماه رمضان را به اطلاع حاضران می‌رساند. بعد موذن به گلدسته مسجد می‌رفت و اذان می‌گفت. بعضی از افرادی هم که صدای اذان را می‌شنیدند به اذان گفتن می‌ایستادند تا صدای اذان به دورترین نقاط برسد و مردم از حکم مطلع شوند. اگر هوا ابری و رویت ماه غیر ممکن بود افرادی را به آبادیها و شهرهای نزدیک که افقشان با افق شهر یکی بود و احتمال می‌دادند آسمان آنجا صاف است می‌فرستادند تا به رویت ماه اطمینان حاصل کنند. مردم اگر از این راه هم به دیدن ماه موفق نمی‌شدند به خانه هایشان می‌رفتند و منتظر حکم مجتهد می‌ماندند.

 

در صورتی که شب از نیمه می‌گذشت و دیدن ماه ثابت و معلوم می‌گشت به وسیله نواختن نقاره دیدن ماه را اعلام می‌کردند، چنانچه تا سحر دیدن ماه ثابت نمی‌شد مردم سحری می‌خوردند و روزه می‌گرفتند تا اگر ماه رمضان آغاز شده باشد از تکالیف دینی غافل نمانند. اگر تا قبل از ظهر اطلاع می‌یافتند که ماه رمضان آغاز نشده است روزه را می‌شکستند در غیر این صورت روزه را ادامه می‌دادند. (لازم به تذکر است که روزه یادشده را نباید به نیت روزه واجب و روزه اول ماه رمضان به حساب آورد، اگر چنین کنند روزه ای حرام خواهد بود.)

 

از عقاید مردم در مورد دیدن ماه نو آن است که به محض رویت ماه چشمشان را می‌بندند و سعی می‌کنند روی قرآن یا نام خدا یا ظرف آب یا سبزه و یا روی زیبا بگشایند و صلوات بفرستند. همچنین عقیده دارند در لحظه دیدن ماه نو هر حاجتی از خداوند طلب کنند برآورده خواهد شد.

 

در صغاد آباد فارس اگر چهار نفر مومن موفق به دیدن ماه نو شوند متفقا به در مسجدجامع که وسط صغاد واقع شده است می‌روند و به موذن می‌گویند: "جار بکش. امشب حتما شب نیت است". موذن هم روی بام یا گلدسته مسجد می‌رود و با صدای بلند می‌گوید: "مومنین، ماه نو را دیده اند خود را برای سحری خوردن و روزه گرفتن آماده کنید" اگر هوا ابری باشد و موفق به دیدن ماه نشوند چند نفر را به شهرهای آباده و "قمشه" یا آبادیهای اطراف می‌فرستند تا از دیدن ماه مطلع شوند.

 

در اصطهبانات فارس به محض دیدن هلال ماه مبارک رمضان چند توپ شلیک می‌کنند تا همه مردم باخبر شوند. هر کس صدای توپ را بشنود این اصطلاح را می‌گوید: "توپ هدر شد، ماه دیده شد."

در جهرم فارس مردم برای دیدن ماه نو به "کوه البرز" که مشرف به شهر است می‌روند و با دیدن ماه چشمشان را می‌بندند و آن روی انگشتر فیروزه یا درخت سبز یا آب روان و یا قرآن می‌گشایند اگر هیچ کدام از این چیزها نبود چشمشان را روی سکه باز می‌کنند.

 

در کازرون فارس بعد از دیدن هلال ماه رمضان سه صلوات می‌فرستند و می‌گویند: "خدایا یک ماه قدم دار و مبارکی رو همه شیعیون نو شده باشد" یا گویند: "الهی ماه شریف و مبارک و بابرکتی رو همه عزیزون و غریبون نو شده باشد."

 

مردم اراک وقتی هلال ماه رمضان را می‌بینند به یکدیگر تبریک می‌گویند و آرزوی توفیق روزه و عبادت برای خود و دیگران می‌کنند. اراکی ها نیز هنگام دیدن ماه سعی می‌کنند چشمشان را روی قرآن یا آب روان بگشایند. بعضی آب روان را روشنایی و بعضی سرگردانی می‌دانند. عده ای هم ماه را در آیینه‌ای که رو بروی ماه نگه می‌دارند مشاهده می‌کنند و دیدن ماه را در آیینه مبارک می‌دانند. در اراک هنگام رویت ماه رسم است چند پیرمرد به پشت بام یا گلدسته مساجد بروند و اذان بگویند.

 

در قمصر کاشان برای دیدن هلال ماه رمضان مردم به بام خانه هایشان می‌روند و با خود یک کلام الله مجید، یک آیینه و یک سینی که داخل آن یک ظرف آب که کمی ‌سبزی خوردن در آن است می‌برند. روی فرش رو به قبله می‌نشینند، آن گاه آیینه را به سمت آسمان می‌گیرند و آن قدر جا به جا می‌کنند تا ماه را در آیینه ببینند. به محض مشاهده ماه یک شخص باسواد با صدای بلند سوره یاسین قرائت می‌کند و دیگران در دل همراه با او سوره یاسین را می‌خوانند. بعد یک حمد و سه قل هوالله خوانده و چند صلوات می‌فرستند. سرانجام هر یک از افراد جرعه ای از ظرف محتوی آب و سبزی می‌نوشند و عقیده دارند خوردن آب و سبزی به آنها نیروی قناعت می‌دهد و موفق می‌شوند بدون ناراحتی ماه مبارک رمضان را روزه بگیرند. بعد از این اعمال یک نفر طبل می‌زند تا اگر کسی ماه را ندیده باشد مطلع شود.

 

در ضمن در قمصر بازگشودن چشم را بعد از دیدن هلال در صورت سادات شگون می‌دانند و سعی می‌کنند وقتی هلال ماه رمضان را دیدند به صورت سید یا سیده ای نگاه کنند. سادات هم وقتی ماه را می‌بینند به سینه خود نگاه می‌کنند و صلوات می‌فرستند.

 

در تاکستان قزوین پس از رویت ماه نو بر آیینه و قرآن می‌نگرند کسانی هم که در سینه خال دارند پس از مشاهده ماه به سینه خود نگاه می‌کنند و معتقدند چون این خال خدایی است برای آنها خوشبختی می‌آورد. زنانی که بچه ندارند دختر بچه یا پسر بچه ای خوشرو را با خود به بام می‌برند و به محض دیدن ماه به روی او نگاه می‌کنند و از خدا می‌خواهند که به آنها بچه ای سالم و زیبا عطا کند.