در این مقاله با برشماری انواع بسته بندی های شیشه ای، فلزی، آلومینیومی، کاغذی و پلاستیکی، به مزایا و معایب آنها پرداخته می شود. همچنین تاریخچه ای مختصر از استفاده از این مواد در موارد خاص نیز اشاره خواهد شد.

بسته بندی عبارت از محافظی است که سلامت کالای محتوی خود را پس از تولید تا مرحله ی مصرف حفظ می نماید. از طرفی بسته بندی علاوه بر این حفاظت، وظیفه ی دیگری نیز بر عهده دارد و آن شناسایی کالا به خریدار است. بسته بندی مانند پل ارتباطی میان خریدار و کالاست که به وسیله ی چهره ی خود، به کالایش شخصیت می دهد.

یکی از روش های طبقه بندی بسته بندی ها طبقه بندی آنها بر اساس جنس مواد مصرفی است:

شیشه و ظروف شیشه ای:
یکی از قدیمی ترین ظروف بسته بندی مخصوصا در مورد مواد غذایی ظروف شیشه ای است. اعتقاد بر این است که شیشه گری نوعی از صنعت کوزه گری بوده و قدمت آن به 7000 سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد. در باستان ساخت بطری های شیشه ای یک صنعت مهم به شمار می آمد. شیشه در رابطه با بسته بندی دارای مزایا و معایب می باشد که عبارتند از:

1- شیشه از نظر شیمیایی خنثی است به عبارتی آن با ماده محتوی خود هیچگونه واکنشی انجام نمی دهد. طعم و مزه محصول بسته بندی شده در شیشه بدون تغییر حفظ می شود.
2- شیشه غیر قابل نفوذ، فاقد بو و بهداشتی می باشد.
3- ظروف شیشه از استحکام خوبی بر خورداراست و به اشکال، اندازه ها و رنگ های مختلف ساخته می شود.
4- شیشه شفاف بوده و اجازه رؤیت محتوی خود را به خریدار و عرضه آن توسط فروشنده در فروشگاه های زنجیره ای می دهد.

معایب شیشه و ظروف شیشه ای
1- شیشه حساس به شوک های حرارتی و عوامل خارجی بوده لذا میزان درصد شکستن شیشه یا ظروف شیشه ای در مقایسه با مواد اولیه بسته بندی دیگر بالاست.
2- ظروف شیشه وزن زیادی دارد که باعث افزایش هزینه حمل و نقل آن نسبت به انواع دیگر مواد بسته بندی می شود.
3- این خطر وجود دارد که در هنگام پر نمودن محصول در ظروف شیشه ای قسمتی از آن، خرده شده به مواد غذایی انتقال یابد.

در حال حاضر 85 درصد از کارخانه های نوشابه سازی از بطری شیشه ای و 15 درصد از کنسروهای تولید شده در جار شیشه ای بسته بندی می شوند. جار شیشه ای مانند قوطی فلزی کاملا غیر قابل نفوذ به اکسیژن، رطوبت و غیره است، شایان ذکر است که خوردگی در جار شیشه ای به ندرت ایجاد می شود.

ظروف فلزی یا حلبی:
تاریخچه ساخت ظروف فلزی در دنیا و در ایران:
تاریخ ساخت ظروف فلزی به 23 سال قبل از میلاد مسیح نسبت داده می شود. فلز قلع در حدود سال 1240میلادی در شهر بوهیما توسط یک کارگر انگلیسی کشف گردید. تاریخ کشف و ساخت آهن سفید به سال های بین 1575 میلادی یعنی از زمانی که قلع به آلمان صادر شد، برمی گردد. در سال 1665 میلادی در انگلیس کوشش شد تا آهن سفید ساخته شود، تا اینکه بالاخره در سال های بین 1720 و 1730 میلادی توانستند توفیق در این امر حاصل نمایند. هنبوردی در انگلستان اولین بار توانست آهن سفید را به طور تجارتی با موفقیت تهیه نماید، او شمش های گداخته را به وسیله غلطک به صورت صفحات نازک تری در آورد. در اوایل قرن هجدهم در حدود سال 1714 ساخت آهن سفید در فرانسه شروع شد.

در سال 1804 میلادی نیکلا اپرت به طور تجربی برای نگهداری مواد غذایی به روش های خشک کردن، دودی کردن و بسته بندی مواد غذایی در قوطی فلزی دست یافت؛ سپس از این روش در صنعت کمپوت و کنسرو سازی استفاده شد که به نام اپر تیزاسیون معروف شد. در سال 1810 میلادی، پیتر، ساخت قوطی فلزی از جنس فولاد با پوشش یک لایه قلع را ابداع کرد. در سال 1812 میلادی به طور ابتدایی اولین کارگاه کنسرو سازی در بوستون آمریکا شروع به کار کرد. در سال 1856 میلادی برای بسته بندی نمودن شیر تغلیظ شده (شیر کندانسه)، صدف دریایی و ذرت در قوطی های فلزی اجرا شد. بعد از ساخت اتوکلاو در سال 1874 میلادی توسط استیونسون طرح تولید قوطی به روش پیوسته انجام شد. در سال 1906 میلادی سازمانی تحت عنوان سازمان ملی صنایع کنسرو تأسیس و سپس مرکز تحقیقاتی برای این صنعت آغاز به کار کرد.

در سال 1958 قوطی آلومینیومی برای اولین بار تولید شد. تولید این قوطی به علت داشتن مزایایی شامل حمل و نقل آسان و مقاومت نسبتا بالا در مقابل تغیرات شیمیایی، به سرعت توسعه یافت.

اما در کشورمان ساخت قوطی فلزی از سال1307 شمسی توسط شخصی به نام درخشان در رابطه با نگهداری مواد غذایی مورد توجه قرار گرفت. وسایل ساخت و تولید قوطی فلزی در سال 1309 به طور دستی با استفاده از قیچی، دستگاه برش، لوله کن و غیره انجام شد. برای جلوگیری از ضایعات و افزایش زمان ماندگاری محصولات کشاورزی در سال 1311-1312 از قوطی فلزی برای نگهداری نخود سبز وغیره بهره گرفتند. در سال 1330 اولین قوطی فلزی جهت بسته بندی روغن نباتی جامد به وسیله دستگاه مدرن ساخته شد و در سال1344 سیستم اک زنی اتوماتیک در ایران نصب و مورد بهره برداری قرار گرفت. در حال حاضر قوطی فلزی توسط شرکت های بسته بندی ساخته می شود برای تولید قوطی توسط شرکت ها، ورق های فلزی و حتی 10 نوع لاک مجاز از خارج وارد می شود. در سال 1998 در جهان برای بسته بندی نمودن محصولات، 7/3 درصد از قوطی های فلزی استفاده می شود. گزارش شده است که در اروپا و آمریکا میزان استفاده نمودن از قوطی فلزی برای بسته بندی نمودن اغلب مواد غذایی کنسروی کاهش یافته است.

مزایا و معایب قوطی فلزی:
چنانچه مواد در قوطی فلزی بسته بندی شود زمان ماندگاری آنها در مقایسه با مواد اولیه بسته بندی دیگر، به مراتب افزایش می یابد. مواد اولیه بسته بندی شده در قوطی فلزی را بدون اینکه در آنها تغییرات ارگانوپتیکی حاصل شود می توان به مدت 2 الی چند سال نگهداری نمود.

مزایای قوطی فلزی:
1- اغلب آنها در مقابل ضربه های خارجی مقاوم هستند.
2- قوطی فلزی در مقابل درجه حرارت بالا (درجه حرارت استریلیزاسیون) از مقاومت بالایی برخوردار است.
3- این مواد اولیه بسته بندی، از مقاومت فوق العاده نسبت به نفوذ رطوبت، نور واکسیژن نشان می دهد.
4- خاصیت مسموم کنندگی در آنها پایین است.

معایب قوطی فلزی:
1- در آنها پدیده خوردگی در مقایسه با مواد اولیه بسته بندی دیگر سریع تر انجام می شود. در اثر خوردگی تغیراتی در سطح و داخل قوطی ایجاد می شود. به خصوص هیدروژن آزاد شده در داخل قوطی، منجر به بادکردگی قوطی فلزی و در نتیجه سوراخ شدن آن می شود.
2- خوردگی حاصل درقوطی فلزی می تواند باعث تغییر رنگ و کاهش ویتامین های مواد غذایی گردد.

آلومینیوم:
تاریخچه پیدایش آلومینیوم:
بیش از چهل سال است که ظروف آلومینیومی بخش عمده ای از مواد اولیه در صنعت بسته بندی را تشکیل می دهد. فراوانی این فلز به عنوان منبع طبیعی، خواص ذاتی، تحمل حرارت و باز یابی آن به همراه انرژی پیشرفته، باعث شده است که برای بسته بندی انواع مواد مورد استفاده گردد. بیش از 8 درصد از پوسته کره زمین را آلومینیوم تشکیل می دهد. حدس زده می شود که در دنیا حدود 12 میلیارد ذخیره آلومینیومی وجود داشته باشد. سنگ آلومینیوم به صورت بوکسیت، که حاوی اکسید آلومینیوم، اکسیدهای سلیسیوم، آهن و سایر فلزات است، از معدن استخراج می شود. آلومینا با کمک فرایند شیمیایی سود در درجه حرارت بالا بدست می آید تا تمام ناخالصی ها گرفته شده و بعد محلول شیمیایی برای تجزیه آلومینا به آن افزوده می شود که سرانجام پس از ته نشین شدن و خروج از صافی در معرض حرارت قرار می گیرد تا آب آن تبخیر شود. جسم ظریف سفید رنگ به جای مانده ظاهری شبیه به آرد دارد. وزن مخصوص آلومینیوم 7/2 گرم بر سانتیمتر مکعب می باشد که اگر به صورت ذوب شده باشد، می توان به صورت فویل و نوار باریک شکل بگیرد. ضخامت آلومینیوم به صورت فویل برای بسته بندی نمودن مواد غذایی 20-7 میکرومتر و به صورت نوار 21-350 میکرومتر است اما اغلب در بسته نمودن مواد غذایی از فویل آلومینیومی به ضخامت 7-12 میکرومتر استفاده می شود. برای بسته نمودن پنیرهای پروسس از فئیل آلومینیومی به ضخامت 9-15 میکرو متر بهره می گیرند. برای در پوش زدن بطری شیشه ای شیر، نوار آلومینیومی به ضخامت 40- 65 میکرو متر و جهت بسته بندی نمودن مواد غذایی منجمد شده آماده و مربا با حجم کوچک (مربا مخصوص رستوران) نوار آلومینیومی به ضخامت 80-150 میکرومتر استفاده می شود.

سال1998 در جهان، 40 درصد کل مواد غذایی توسط آلومینیوم بسته بندی می شوند. کارخانه های مواد غذایی در اروپا تا سال 1998 بیش از 260000 تن مواد غذایی را در قوطی های آلومینیومی بسته بندی نمودند، که این مقدار 170000 تن بیش از 10 سال گذشته بوده است. تقریبا 15 میلیارد قوطی آلومینیومی مخصوص نوشابه در همین سال تولید شده است. به طور متوسط 40 درصد از کل بسته بندی نوشابه های مصرفی را قوطی های آلومینیومی تشکیل می دهند.

مزایا ظروف آلومینیومی:
آلومینیوم در مقابل اکسیژن و رطوبت از حساسیت کمتری برخوردار است. این موضوع به تشکیل اکسید آلومینیوم ایجاد شده د رسطح فویل یا نوار بر می گردد. سطوح اکسید شده در مقابل حرارت حساس می باشند. اگر از آلومینیوم به عنوان مود اولیه بسته بندی استفاده شود، باید سطح آن توسط لاک یا یک لایه مواد پلاستیکی پوشانده شود. یکی از مزایای فولی آلومینیوم اینست که سمی نیست. شایان ذکر است که در آلومینیوم لاک اندود شده، انتقال آلومینیوم به مواد محتوی خود فقط 1 میلی گرم برای هر کیلوگرم خواهد بود. به طور کلی روزانه 10-40 میلی گرم توسط جیره غذایی وارد بدن انسان می شود که این مقدار نیز دفع می گردد. ظروف آلومینیومی سبک بوده و از مقاومت خوبی در مقابل خوردگی و فساد شیمیایی بر خوردار است.

بسته بندی های پلاستیکی:
بعد از جنگ جهانی دوم، استفاده از مواد پلاستیکی به طور معمول در صنایع بسته بندی رواج پیدا کرد و امروزه کاربرد آنها در این امر از نظر میزان مصرف در درجه ی اول اهمیت قرار دارد. مزایای زیر جهت کاربرد پلاستیک ها در بسته بندی قابل ذکر است:
- دارای وزن مخصوص کم و قیمت نسبتا پایین هستند
- از قابلیت شکل پذیری بالایی در دستگاه های اتوماتیک بسته بندی برخوردارند.
- در مقابل تعداد زیادی از اسیدها و قلیا ها مقاومند.
- با اضافه کردن افزودنی هایی می توان بر خواص آنها افزود.

در مقابل، مشکلاتی که از لحاظ زیست محیطی ایجاد می کنند طراحان را در این مورد در تنگنا قرار می دهد.

کاغذ:
بسیاری از محصولات سلولزی را بدین نام می شناسیم که مزایای زیر را جهت بسته بندی فراهم می نمایند:
- از انعطاف پذیری خوبی برخوردار است
- قابلیت شکل و چاپ خوبی دارد
- ممانعت کننده ی خوبی در برابر نور است
- قابل بازیافت است و در محیط نیز به سرعت تجزیه می شود

و در مقابل معایبی چون:
- در مقابل نفوذ رطوبت مقاومت خوبی ندارد
- نفوذ گاز و روغن از آن امکان پذیر است
- قابلیت دوخت خوبی ندارد.

ارائه محصول در بسته بندی مناسب:
مرحله ی نهایی در هر محصول اعم از هنری و صنعتی، مبحث ارائه و presentation است این جاست که معرفی محصول جهت خرید و حس وابستگی صورت می گیرد.

شاید این مرحله از موضوعات گم شده ای مخصوصا در صنایع دستی کشور ما باشد. در بیان تفاوت بین هنر نو و هنر کلاسیک گفته شده که هنر کلاسیک فیگور های طبیعت را در بهترین شکلش نشان می داد ولی هنر نو می گوید طبیعت باید از فیلتر ذهن هنرمند بگذرد تا هنر گردد.

ما معتقدیم امر بسته بندی یک بحث هنری - صنعتی است یعنی برای بهره مندی از اهداف آن باید به هر دو مقوله هنر و تکنولوژی آن توجه داشت.

اگر از دید هنری بخواهیم به بسته بندی نگاه کنیم باید گفت هر محصول بسته بندی دارای سه هدف عمده است: جلب توجه - خلق یک حالت بصری فراموش نشدنی - مخابره ی یک پیام.

بهترین راه به نتیجه رسیدن دو هدف اولیه در نظر گرفتن تأثیرات بصری و استفاده از مبادی سواد بصری است. طراحی بسته تعیین خواهد کرد که آیا هر کس برای آنچه به عنوان کالا و پیام ارتباطی عرضه می کنید به قدر کافی توقف می نماید یا خیر. در این بین استفاده از مواد اولیه مناسب و هماهنگی آنها با محصول بسته بندی شده، می تواند در جلب نظر مصرف کننده و اعتماد او بسیار موثر باشد.

بسته بندی در واقع زبان، هویت و شخصیت محصول است پس هرچه گویا تر عرضه گردد بهتر خواهد توانست محصول را معرفی نماید.