ولسوالی جغتو ولایت غزنی

 بیات های افغانستان همانند سایر اقوام درسراسر کشور پراکنده بوده ودر کمال وفاق وهمدلی ، برای عمران و آبادی کشور حیات با همی را بسر می برند. پیرامون نحوه یی زیست و محلات بود وباش آنان،بررسی های صورت گرفته که فشرده آن نشر و توجه خواننده گان را به مطالعه آن جلب می نمائیم .نگارنده مسرور خواهد بود تا ملاحضات ،انتقاد ها وپیشنهادهای تکمیلی خواننده گان را دریافت نماید.

اینک بخش نخست این بررسی که اختصاص به ولسوالی جغتو ولایت غزنی دارد ، به نشر سپرده می شود.

جغتو واحد اداری درجه دوم در تشکیلات ولایت غزنی است که در غرب شهر غزنی افتاده است و فاصله شهر غزنی تا مرکز ولسوالی یعنی دره گلبوری حدود 25 کیلو متر می باشد . جغتو یک منطقه کوهستانی بوده وارتفاع مرکز ولسوالی از سطح بحر 2750 متر بوده که بعد از ناهور و مالستان مرتفع ترین ولسوالی در ولایت غزنی است و به همین مناسبت زمستان سردی دارد.

جغتو از یک سلسله دره های خرد و بزرگ تشکیل یافته که هشت درۀان عمده و مشهور است مانند دره گلبوری،قیاق، جرمتو ،سراب،علاء الدین ،قره سوب ،ککرک وترگن .ولسوالی جغتو در عرض البلد 33 درجه و34 دقیقه و30 ثانیه وطول البلد 67 درجه و11 دقیقه واقع شده است

وجهه تسمیه:

درمورد وجهه تسمیه جغتو مرحوم حسین نایل ،به دو روایت که در میان مردم و جغرافی نویسان وتاریخ گزاران وجود دارد ،اشاره نموده است که بر مبنای آن در ایام قدیم ،رئیس این منطقه ،کلاه خویش را با«جغه» می آراست که به نوعی شبیه تاج ویا نیم تاج بود.مردم منطقه ،شخص جغه داررا «جغتو » می گفتند که پسوند تو صاحب یا دارنده  را به کلمه می دهد و بدین ترتیب به صاحب جغه یا دارندده جغه «جغه تو » گفته می شد بدین سان از کلمه صفت مرکب «جغه تو» اسم این منطقه «جغتو » شده است که با اضافت  حرف ((ی)) جیغتو نیز گفته می شود.

بر مبنای روایت دوم گروهی از ساکنان منطقه منسوب به چغتایی خان بوده اند و چغتایی گفته می شده اند .کلمه چغتای به مرور زمان تغیر یافته وبه((جغتو )) مبدل گردیده است.

قدامت تاریخی:

تاکنون صحت وسقم یکی از این دو روایت واضح نگردیده است درمورد نام گذاری منطقه کدام سند معتبری دریافت نشده است و به همین جهت نمی توان در باره آن اظهار عقیده کرد . اما نام جغتو که بر این منطقه اطلاق شده قدامت حداقل بیشتر از دوهزار سال دارد . نام جغتو در کتیبه پنج سطری که بر صخره بزرگی در کوه برکول درشمال غرب غزنی به فاصله 20 کیلومتری بر خرسنگ های آن کوه به رسم الخط یونانی ،نقش شده ، موجود است.

این رسم الخط از سال 250 ق .م در کشور ما مروج بوده و سنگ نبشته های دیگری نیز به همین زبان در سایر مناطق کشور از جمله سرخ کوتل بغلان پیدا شده است .

از کلمات باقی مانده در سنگ نبشته جغتو یکی هم ((بیگ)) ترکی است که مبین موجودیت ترک زبانان در قرون قبل از میلاد در این ساحه می باشد .

مساحت ونفوس:

مساحت جغتو 1217 کیلو متر مربع محاسبه شده که درآن بر مبنای احصائیه شورای نماینده گان مردم ولسوالی ،در جغتو یکصدو ده هزار نفوس ساکن بوده ودر 334 قریه حیات به سر می برند این ارقام در منابع رسمی از 27 هزار تا 54 هزار نفر در نوسان می باشد .

تراکم نفوس در هر کیلو متر مربع 86 نفر بوده وترکیب قومی نفوس جغتو شامل اقوام بیات سادات و هزاره و قطغن می باشد که همه پیرو مذهب اثنا عشری اند.

از مجموع نفوس ولسوالی جغتو ، 30 فیصد ان بیات ها اند که تعداد آن به 35 هزار نفر می رسند و در 56 قریه در دره های گلبوری ،قیاق ،ترگن ،اوج  وسراب زیست دارند که به توضیح مختصری مناطق وقریه های بیات نیشین ولسوالی جغتو پرداخته می شود .

گلبوری حدود 16 کیلو متر طول دارد و در غرب شهر غزنی افتاده است و انجام آن به آغاز دره سراب وصل میگردد .در نقشه ای که هند بریتانوی در سال 1940 به چاپ رسانیده ،بیات های گلبوری را چهل قریه قلمداد نموده است .اما فعلاِ بیات ها در ساحات انجام دره گلبوری در قریه های ده علیداد ،ده عباس ،قاش ،ده نوری َ،ده میرک ، قریه سردار محمد حسن خان ،ده خواجه ،سرخده ،دهخدای بخش و گدول حاجی ساکن اند. دره قیاق منطقه بیات نیشین ولسوالی جغتو است که به فاصله ده کیلومتری شهر غزنی و در غرب آن واقع شده است . و از شرق به غرب امتداد دارد .قیاق واژه ترکی است ونام علقی است شبیه نی که در منطق مرطوب وچمنزار ها میروید . احتمالا در آغاز این ساحه چمنزار بوده ومردم بیات با رساله های سوار خویش در آن دره متوطن شده اند . قیاق دارای 22 قریه است که با اعمار قلعه های جدا گانه در کنار قریه های اصلی تعداد آن به 26 قریه میرسد . این قریه ها عبارتند : از پیرکه بالای پیرکه پائین ، قریه نظر و قریه شکر ،قریه عبدالله شامل قلعه های سبزی ،نوروزس خان ،و قلعه بلند ،قریه ملا،قریه بختیار( شامل سه قلعه ) قریه تات خیل ،شامل قلعه نجف ،بختیار و گدول حاجی قلندر، قریه اوته (اوته وجانا ) پاره ((زن آباد )) آهنگر خیل ، نوقلعه ، قلعه شاه محمد و قریه بوچه خری .

بیات ها همچنان در دره ترگن که در جنوب دره گلبوری از شرق به غرب افتاده است در قریه های گنداب ،قول بیان، ده محمدیار ،نوقلعه ، کوشه ودر 4 قریع بیدقول ودر سه قریه سرترگن قلعه ولی خان ، قلعه شفیع خان و قلعه کاظم خان زیست دارند ودر امتداد این قریه ها  به سوی غرب قریب دره سراب: قریه های اوج ،عطامیر ،تالاب بیگم ،نو ده ،گدول های علی مسجد ،ده ولیداد و ده دل محمد ،مناطق بیات نشین ولسوالی جغتواست

مشاغل ومعیشت مردم:

زرا عت ومالداری شغل اساسی مردم جغتو واز جمله بیات ها میباشد و چون اقلیم آن سرد است محصولات زراعتی آن به چند نوع غله از جمله گندم ،باقلی ، مشنگ، و غیره و علوفه حیوانی چون شبدر و رشقه محدود میگردد . چون ساحه زمین های قابل کشت محدود است محصولات زراعتی به همان حدی به دست می آید که نیازمند یهای خانوداه گی را مرفوع می سازد و مازاد مصرف ندارد تا از آن استفاده تجارتی صورت بیگیرد .از نظر ساخت طبقاتی  اهالی بدو دسته زمیندار ها و کسانیکه زمین ندارند یعنی کارگران زراعتی تقسیم می شود. تمام امور کشت و برداشت محصول زمین به سیستم عنعنوی وقدیمی صورت میگیرد وتا کنون از زراعت ماشینی اثری دیده نمی شود ،بجزدر سراب که آب در قسمت علیای آن فراوان است .در سایر مناطق آب چشمه ساران برای زراعت کفایت نمی کند .سیستم قنات ها نیز در سالیان اخیر به علت خشک سالی های پی هم نیاز زمین های زراعتی به آب را تکافو نمی کند .حد اوسط عواید زمین و مدارک دیگر برای خانوده زمین دار در یک سال حدو د پنجاه هزار افغانی میباشد و حد اوسط عواید یک دهقان پیشه یا کارگر زراعتی به کمتر از 20 هزار افغانی در سال میرسد. به عنوان مثال عاید چهار نفر کارگر عضو یک خانواده در قریه دهخدابخش در طول سال 1384 ،74 هزار افغانی و از فی نفر کارگر حدود 18500 افغانی بوده است با در نظر داشت خط فقر که عاید سرانه کمتر از 800  دالر امریکائی در نظر گرفته شده، بیشتر از 80 فیصد مردم زیر خط فقر قرار دارند .

از این که جغتو و به ویژه مناطق بیات نشین به شهر نزدیک است ،عده زیادی از افراد جوان و مستعد برای کارکردن و به دست اوردن پول بیشتر ،هرساله مدتی را به شهر غزنی میروند و کارمی کنند و نیز به شهر های دیگر از جمله کابل، رو می آورند و به مشاغل مختلف متشبث می شوند. برخی از این افراد که شغل بهتری در شهر پیدا می کنند در کابل ماندگار شده و دوباره به قریه باز نمیگردند.

مشاغل اداری و ماموریت در دستگاه دولت یکی از مشاغل طرف توجه بیات بوده ودر این زمینه با وجود نداشتن تحصیلات رسمی ، موفقیت  های بدست آورده اند. ذکاوت و استعداد فطری مردم عامل اصلی موفقیت آنان در این عرصه به شمار میرود . بیشتر با سوادان ولسوالی جغتو خواه تعلیمات خصوصی دیده باشند یا رسمی ،در هر صورت از حسن خط برخوردارند و مامورین اداری کار فهم و محاسبین لایق در قطار کارمندان دولت محسوب می شوند. با وجود که تعلیمات  رسمی بسیار ناوقت  در جغتو راه یافته وبنابر عدم توازن در تعمیم و عرضه خدمات اجتماعی از جمله تعلیم و تربیه و خدمات صحی دسترسی باشنده گان جغتو به معارف عصری بسیار محدود بوده است. باز هم کمیت با سوادان به ویژه بین بیات های غزنی ،قابل ملاحظه است . شایان ذکر است که در طی یک دهه اخیر به اثر بذل مساعی مردم در ولسوالی 29 باب مکتب ، و 11 باب لیسه بوجود آمده که در آن بیشتر از ده هزار شاگرد به تعلیم اشتغال دارند . مکاتب به وضع اسفبار قرار دارند و شاگردان در هوائی آزاد و بدون حفاظ در نبود کتب درسی و معلم از فاصله های دور به مکتب می روند.

با وجود این در سالیان اخیر پدیده های جدیدی در زنده گی مردم وارد شده وبیشتر باشنده گان دهات به اثر عوامل متعدد، سعی در تغییر وضعیت زندگی خود و الگو قرار دادن زندگی شهری دارند .امتداد جاده های خاکی تا قریه ها رفت و آمدوسایط نقلیه ، ورود برق های آبی و دیزلی به قریه ها و خانه ها ، دست یابی به تلویزیون ، ویدیو سی دی و موبایل ، تعمیم تدریجی خدمات صحی ، تعلیمات ابتدائی و متوسط و برنامه های عمرانی دولت همانند برنامه های همبستگی ملی ، پدیده های جدیدی است که در دراز مدت سیمای ده و قریه را دگرگون می سازد.با همه اینها مردم از فقر فرهنگی ، نبود حفظ الصحه و عدم دسترسی به خدمات صحی رنج می برند و ازامکان بهره مندی از رشد اقتصادی و توان مالی خانوده گی به دلیل مسایل عدیدده محروم اند .

ماخذ :

1-    تاریخ خط و نوشته های کهن افغانستان ، تالیف عبدالحی حبیبی ، کابل ، 1350

2-    سرزمین و رجال هزاره جات ، حسین نایل . تهران ،1379

3-    قزلباشان افغانستان (تاریخ و فرهنگ ) محمد احسان پژوهش ، کابل ، 1384

4-    سالنامه احصائیوی .ا زنشرات اداره مرکزی احصائیه ، کابل ،1383

5-    اطلس قریه های افغانستان 

این مطلب قبلا در نشزیه "برگ سبز" به نشر رسیده است.