نهضت عاشورا در فرهنگ شیعه و ایران چنان ریشه دار است كه در تمام شاخه‌های فكری و هنری براحتی می‌توان ردپای آن را یافت. به همین خاطر است كه در زمینه عاشورا و قیام امام حسین (ع) براحتی می‌توان برای تالیفات نوشته شده در این مورد یك شاخه جداگانه تعریف كرد و به‌آن پرداخت. حوزه این شاخه نوشتاری نیز آن قدر گسترده است كه از ادبیات نمایشی مكتوب یعنی متن تعزیه‌ها را شامل می‌شود تا تعریف و تحلیل این واقعه در ادبیات كلاسیك.
اما در دوران معاصر نیز نویسندگان بسیاری درباره عاشورا و نهضت امام حسین (ع) نوشته‌اند. در این مطلب می‌خواهیم به شاخص‌ترین این كتاب‌ها اشاره كنیم:

فرهنگ عاشورا
جای این كتاب برای كسانی كه می‌خواستند به هر دلیلی درباره عاشورا و نهضت امام حسین (ع) تحقیق كنند بسیار خالی بود. چون این كتاب شامل اطلاعاتی مختصر و مستند و به ترتیب حروف الفبا است. هدف از تدوین این فرهنگنامه آن است كه یك مجموعه یك‌جلدی، فشرده، در دسترس و كاربردی حاوی لازم‌ترین دانستنی‌ها پیرامون موضوعاتی كه به نهضت جاوید امام حسین(ع( )چه در عصر حادثه چه در زمان‌های پس از آن تا امروز) مربوط می‌شود، ارائه شود. از این‌رو مدخل‌های كتاب كه به ترتیب حروف الفباست، اشخاص، گروه‌ها، مكان‌ها، كتاب‌ها، اصطلاحات، سنت‌ها، شعائر، تعالیم مكتبی و محورهای دیگر را كه به نحوی در ارتباط با فرهنگ عاشوراست، دربرمی‌گیرد.
نكته جالب درباره كتاب این است كه برخلاف دیگر فرهنگ‌های موجود در زمینه‌های مختلف كه معمولا فقط ابزار كار نویسندگان و پژوهشگران جدی است، این فرهنگ براحتی می‌تواند از سوی یك خواننده عادی هم مورد خوانش قرار بگیرد. در واقع تنها شباهت آن به فرهنگ‌های دیگر همان ترتیب حروف الفبایی آن است وگرنه نویسنده به عمد كتاب را طوری تالیف كرده است كه خوانندگان عادی هم بتوانند با آن ارتباط برقرار كنند و بخوانند.
در واقع این كتاب در قالب دایره‌المعارف‌ها تالیف نشده تا بیشتر كاربرد داشته باشد و بشود برای مطالعه از آن استفاده كرد. از این‌رو كتاب خوش خوان‌تر از دایره‌المعارفهاست و می‌شود آن‌را به راحتی، از آغاز تا پایان خواند. مدخل‌های این فرهنگ به صدها عدد می‌رسد و مطالب در ذیل هر مدخل از كمتر از یك سطر تا چندین صفحه است. نویسنده این كتاب یعنی آقای جواد محدثی در ذیل هر مدخل تنها به توصیف آن نپرداخته بلكه تحلیل و گاه ارزش گذاری هم كرده است.

قیام جاودانه
محمدرضا حكیمی، نویسنده این كتاب، در اثر خود تحلیلی جامع از قیام عاشورا و برداشت و نتیجه‌گیری از آن ارائه داده است. او در این كتاب به الگوهای عاشورا و موارد استناد و استفاده آنها در زمان حاضر پرداخته است. تاكید او بیشتر به استفاده از قیام عاشورا و درس‌آموزی از آن و پیوند آن با عدالت بوده است. خیلی‌ها معتقدند این كتاب، فصیح‌ترین كتابی است كه به فارسی درباره امام حسین(ع) و عاشورا نوشته شده است.
نویسنده در این كتاب به یك معضل بنیادی در رابطه با قیام عاشورا اشاره می‌كند و آن را مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهد. این كه شیعه بیشتر بر مصائب عاشورا گریست و كمتر در مسائل عاشورا اندیشید، شیعه عاشورا را نگاه داشت لیكن درست نشناساند. او از این جهت به شیعه آفرین می‌گوید كه عاشورا را زنده نگه داشت و دریغ می‌خورد از این كه چرا آن را نشناخت. نویسنده معتقد است عاشورا هنوز هم چنان كه باید و شاید شناخته شده نیست. او می‌گوید كه دوستان و دوستداران امام حسین (ع) بیشتر از هر چیز به بعد عاطفی عاشورا پرداخته‌اند و در راه تحقق بخشیدن به رسالت‌های گران عاشورا كوتاهی كرده‌اند، اما دشمنان در شناختن عاشورا یا كوچك شمردن عظمت‌های آن اصرار كردند.
حكیمی همچنین در این كتاب به توضیح و تبیین این نظریه می‌پردازد كه 4 تجلی‌گاه سترگ در همه اعصار تاریخ انسان وجود دارد؛ بعثت، غدیر، عاشورا و مهدی. حاصل بعثت: قرآن كریم، حاصل غدیر: نهج‌البلاغه؛ و حاصل عاشورا: تداوم حیات قرآن و نهج البلاغه... و دیگر ائمه طاهرین(ع) و حاصل ظهور مهدی(عج) گسترش عدالت است در همه جهان... و عاشورا، نقطه اتصال بعثت و غدیر است به ظهور مهدی(عج.)
نكته‌ای كه نویسنده این كتاب درباره شناخته نشدن عاشورا و پرداختن به بعد عاطفی آن اشاره می‌كند یكی از آسیب‌شناسی‌هایی است كه همیشه دیگران در مورد قیام امام حسین (ع) به آن اشاره می‌كنند و پیش از این نیز اندیشمندان و متفكران بسیاری چون علی شریعتی و مرتضی مطهری به آن اشاره داشته‌اند. این نكته‌ای است كه دشمنان اسلام و امام حسین (ع) نیز همیشه به آن تكیه كردند و بر مبنای آن كل نهضت حسین (ع) را زیر سوال برده‌اند.

حماسه حسینی
حالا كه صحبت از شهید مرتضی مطهری شد، بگذارید به آثار مهم استاد در این زمینه نیز اشاره كنیم.
«حماسه حسینی» عنوان سه جلد كتاب از استاد مرتضی مطهری است كه مشتمل است بر سخنرانی‌ها و یادداشت‌های استاد.
این مطالب در حوزه زمانی سال‌های 1347 تا 1356 را در برمی‌گیرد و بیشتر سخنرانی‌هایی است كه در این دوره ایراد شده یا نوشته شده است. این كتاب تا به حال بیش از 30 بار تجدید چاپ شده و با عنوان «الملحمه`ُ الحسینیه» به عربی نیز ترجمه شده است. «حماسه حسینی» تاریخ‌نگاری نیست، بلكه تحلیل تاریخ است و در آن به جنبه درس‌آموزی و الگوگیری از قیام امام حسین (ع) و لزوم پیراستن آن از تحریفات تكیه و تاكید شده است.
استاد در این سخنرانی‌ها و نوشته‌ها برای كربلا دو چهره یا صفحه قائل شده‌اند. صفحه سفید و نورانی و صفحه تاریك و سیاه و ظلمانی. به اعتقاد استاد مطهری، صفحه تاریك آن: «از نظر تنوع جنایت بی‌مانند است. حدود بیست و یك نوع پستی و لئامت در آن رخ داده كه حتی در جنگ‌های صلیبی و آنچه اروپایی‌ها در اندلس مرتكب شدند، به پای آن نمی‌رسد. اگر فقط به این صفحه نگاه كنیم فقط باید مرثیه بگوییم و بس.صفحه دیگر آن حماسه و افتخار و نورانیت، تجلی حقیقت، انسانیت و حق‌پرستی است و بشریت حق دارد در برابر آن به خود ببالد. جنبه حماسی این حادثه صد برابر بر جنبه جنایی آن می‌چربد.»
از نظر استاد بهترین واژه‌ای كه بیانگر عمق نهضت حسینی است كلمه حماسه است، نه نهضت یا قیام یا شورش و جز اینها؛ چرا كه «كلمه حماسه به معنای شدت و صلابت است و نیز به معنای شجاعت و حمیت. چنان كه در ادبیات فارسی و عربی شعر و نثر حماسی داریم، حادثه و شخصیت حماسی نیز هست. شخصیت حسین‌ابن علی علیهماالسلام صبغه حماسی دارد و باید با وجود و سرگذشت او یك احساس حماسی داشته باشیم، نه یك احساس تراژدی و مصیبت، رثا و نفله شدن.»
نكته دیگری كه استاد شهید درباره آن تاكید دارد تحریف‌هایی است كه در واقعه عاشورا صورت گرفته است؛ به خصوص آن كه در دهه چهل خرده‌گیری‌ها و شبهه‌آفرینی‌های بسیاری نسبت به این نهضت صورت می‌گرفت. شهید مطهری پس از تقسیم تحریف به لفظی و معنوی از این گلایه دارد كه هر دو نوع تحریف در حادثه عاشورا راه یافته است. اما تحریف معنوی را خطرناك‌تر از تحریف لفظی و نقل قطعات تاریخی نادرست می‌داند؛ زیرا بدون این‌كه از لفظ بكاهد و آن را كم یا زیاد كند، حادثه و سخن را به گونه‌ای توجیه و تفسیر می‌نماید كه برخلاف معنای واقعی آن باشد. استاد عوامل تحریف را به سه دسته تقسیم كرده است؛ دوستان ناآگاه و دشمنان مغرض، تمایل به اسطوره‌سازی و كج‌فهمی از قیام حسین(ع.) البته كتاب حماسه حسینی تنها به این موضوعات خلاصه نمی‌شود و جنبه‌های بسیار دیگری را نیز شامل می‌گردد.

حسین، وارث آدم
دكتر علی شریعتی نیز از جمله نویسندگان معاصر است كه به تبیین و تحلیل قیام عاشورا در آثار خود پرداخته است. كتاب حسین وارث آدم از این جمله است. كتابی كه شامل مجموعه گفتارها و نوشتارهای دكتر شریعتی «درباره امام حسین» است. این كتاب با الهام از زیارت وارث نوشته شده و در آن شریعتی، امام حسین (ع)را وارث همه انقلاب‌های انبیاء می‌شمارد كه با زر و زور و تزویر پیكار كرده‌اند. در این كتاب مجموعه سخنرانی‌های دكتر شریعتی نیز درباره ابعاد مختلف عاشورا مكتوب شده است. «ثار» عنوان سخنرانی‌ای است كه در آن دكتر شریعتی ضمن بررسی قیام امام حسین، از مفهوم شهادت سخن گفته است. (بحثی راجع به شهید)، عنوان سخنرانی دیگری است كه در آن گفته شده دو گونه شهادت وجود دارد: شهادت حمزه‌ای و شهادت حسینی.(شهادت حمزه‌ای عبارت است از...كشته شدن مردی كه آهنگ كشتن دشمن كرده است...اما شهادت حسینی كشته شدن مردی است كه خود برای كشته شدن خویش قیام كرده است)، در شهادت حمزه‌ای، شهادت، شهید(مجاهد) را انتخاب می‌كند، اما در شهادت حسینی، شهید، شهادت را انتخاب می‌كند. شهادت حمزه‌ای یك حادثه و رویداد منفی در مسیر راه است، اما شهادت حسینی یك سر منزل در مسیر راه و یك ایده آل است. (شهادت)، پس از شهادت، (بحثی راجع به شهید)، (بینش تاریخی شیعه)، (انتظار مذهب اعتراض)، (فلسفه تاریخ در اسلام ) و ( مقدمه بر كتاب حجربن عدی) از دیگر بخش‌های این كتاب به شمار می‌رود.

روایت دلتنگی
یكی از نویسندگانی كه حضور پررنگی در عرصه ادبیات عاشورایی دارد سیدمهدی شجاعی است. او بخصوص در كتاب «از دیار حبیب» به شخصیت حبیب ابن مظاهر با نثری شاعرانه می‌پردازد و با بیانی احساسی به مرثیه‌سرایی درباره هر كدام از شخصیت‌های حاضر در عرصه عاشورا می‌پردازد. این كتاب روایتی ساده و صمیمی از چگونگی پیوستن حبیب ابن مظاهر به سپاه امام حسین(ع) و شرحی از شهادت اوست. از دیار حبیب، روایت پایمردی پیرمردی عاشق در راه امامی صادق، رنج‌نامه‌ای از دل خسته و تنهای حبیب و بازگویی تنهایی‌های امام حسین(ع) است. این نوشتار، مقتلی جانسوز از حبیب حسین؛ حبیب ابن مظاهر را در 10 نگاه و روایت عاشقانه به تصویر می‌كشد و حرف‌های قلب خسته و شرحه شرحه حبیب را در آینه واژگان شرح می‌دهد. «پدر، عشق و پسر» دیگر كتابی است كه در آن سیدمهدی شجاعی نگاهی دیگر به كربلای حسین دارد. نگاهی مستند و نو، سرشار از واقعیت‌هایی كه هرچه پیش می‌رود، عظمت اندوه حسین را بیشتر بازمی‌نمایاند. این نوشتار، نگاهی به قامت پرسوز سرو زندگانی امام حسین(ع) حضرت علی‌اكبر است. نگاهی از پنجره یك چشم نجیب و پرراز، نگاهی از چشمان یك اسب: «سوار من، دلاور من، علی اكبر، از من فرود آمد و بال بر زمین گسترد تا پاهای به پیشواز آمده پدر را ببوسد. امام نیز با همه عظمتش بر زمین نزول كرد. دو دست به زیر بغل‌های پسر برد و او را ایستاند و در آغوش گرفت.»